Andriej Moskwin

W okresie istnienia Związku Radzieckiego literatura z wyjątkiem krótkich odcinków czasu była ściśle związana z władzą i polityką, a dość często nawet od niej uzależniona. Władza nie tylko stwarzała, lecz nawet narzucała ramy, w obrębie których literatura powinna funkcjonować, określała jej społeczne funkcje. Zazwyczaj procesy te były uwarunkowane wydarzeniami politycznymi i społecznymi: 1917 – rewolucja październikowa; 1924 – 1929 – proces białorutenizacji¹; 1934 – wprowadzenie realizmu socjalistycznego; połowa lat 20. XX wieku – 1956 rok – kult jednostki Stalina; 1953 – 1964 – okres „odwilży”; 1991 – rozpad ZSRR i utworzenie Republiki Białoruskiej; 1994 – pierwsze wybory prezydenckie na Białorusi i zwycięstwo Aleksandra Łukaszenki.

Kiedy w 1991 roku na Białorusi zaczęły zachodzić zmiany we wszystkich obszarach życia, w tym kultury i edukacji, wydawało się, że zmieni się sytuacja literatury białoruskiej: zostaną opublikowane zabronione wcześniej utwory literackie, ulegnie zmianom program kursu „Historia literatury białoruskiej” w szkołach i uczelniach wyższych, ulegnie modyfikacji kanon literatury białoruskiej, a twórcy wreszcie będą niezależni od ideologii. Częściowo tak się stało, ale tylko na bardzo krótki czas.

Już dość szybko, bo poczynając od 1996 roku, białoruska władza zaczęła wywierać nacisk na inteligencję, w szczególności na artystów i literatów. Funkcjonujący na Białorusi Związek Pisarzy Białorusi (ZPB)² był zmuszony zmienić swoją nazwę na Związek Białoruskich Pisarzy (ZBP, Władza wyraziła zgodę na wykorzystanie terminu „Białoruś” w nazwie nowo powstałej organizacji). Miało to miejsce zgodnie z decyzją, dotyczącą zasad użycia wyrazu „Białoruś” – stał się on prerogatywą instytucji państwowych. W następnym roku ZBP został pozbawiony praw własności – zabrano mu Dom Pisarza (Дом Літаратара – został zbudowany w 1976 roku według projektu Jurija Grigorjewa i Olgi Szubinej) i zmuszono do wynajęcia w tymże budynku dwóch niewielkich pomieszczeń. W 2002 roku Związek został pozbawiony wszystkich społeczno-literackich wydawnictw – czasopism Полымя (Połymia/Płomień), Mаладосць (Maładość/Młodość), Нёман (Niemen), Kрыніца (Krynica/Źródło), Беларусь (Białoruś) i tygodnika Літаратура і Мастацтва (Literatura i Sztuka). Powstał prorządowy redakcyjno­wydawniczy holding „Litaratura i Mastactwa”, a wszyscy nielojalni, „podejrzani twórcy­nacjonaliści” zostali zwolnieni.

W 2005 roku nastąpił rozłam ZBP – niewielka grupka literatów opuściła jego szeregi, by założyć nową organizację – Związek Pisarzy Białorusi (ZPB). Na jego czele stanął pisarz i scenarzysta, przewodniczący Komisji do Spraw Międzynarodowych i Narodowego Bezpieczeństwa białoruskiego parlamentu Nikołaj Czerginiec. Przyczyna, zdaniem niezadowolonych literatów, tkwiła w polityzacji ZBP i w walce z władzą, która sprowadzała się do „polityzacji Związku, braku zasad demokratyzacji, nadmiernego wykorzystania kwestii kultury i języka białoruskiego w celach politycznych” (АВРУТИН, 2005). Rok później (30 VIII 2006) ZBP w związku z długiem (około 26 tys. dolarów, оprócz długu nieoficjalnie została podana druga przyczyna: wykorzystanie przez Związek herbu „Pahoni”) otrzymał nakaz opuszczenia budynku Domu Pisarza i w ten sposób stracił swój prawny adres.³ Przestała także istnieć biblioteka, licząca 50 tys. egzemplarzy, z których wiele to cenne egzemplarze z exlibrisami literatów. W tymże roku obecny minister edukacji Republiki Białoruś Alaksandr Radźkou (ur. 1951) wydał nakaz zabraniający organizację spotkań w szkołach, wyższych uczelniach i bibliotekach z członkami „nieoficjalnego” Związku. A Ministerstwo Sprawiedliwości RB wytacza powództwo przeciwko ZBP w celu rozwiązania go. Jednak proces ten przegrywa i ZBP kontynuuje działalność do dziś.

Po czterech latach władza próbowała wywrzeć presję na członków Związku i zmuszenia ich do opuszczenia jego szeregów, m.in. grożono zwolnieniem z pracy. 3 lutego 2010 ZBP wystąpił z oświadczeniem o „niezwłoczne wstrzymanie niemającej precedensu akcji oczerniania i prześladowania literatów, członków ZBP” (Белорусские писатели…, 2010). Jego szeregów nie opuścili tacy wielcy literaci, jak np.: Ryhor Baradulin, Nił Hilewicz, Aleś Razanau, Uładzimir Niaklajeu, Wiktar Kaźko, Anatol Wiarcinski, Uładzimir Arłou, Wasil Zujonak, Andrej Chadanowicz. Obecnie ZBP liczy ponad 450 członków.

Przez dwadzieścia pięć lat piastowania stanowiska Prezydenta Republiki Białoruś A. Łukaszenko dość krytycznie wypowiadał się na temat działalności ZBP, funkcjonowania literackich czasopism oraz twórczości poszczególnych literatów. Na przykład, na spotkaniu z grupą członków Związku w 1998 roku z ust Prezydenta padły następujące słowa, w których dość klarownie została sformułowana pozycja władzy:

„Literatura jest wielką polityką. Pisarz jest wielkim politykiem. Chciałbym, abyście pisarze uprawiali swoją politykę nie na ulicach, nie za pomocą krzyków i agresji, lecz pióra. Wasza zbroja jest bardzo mocna. Chciałbym, aby ta zbroja była wykorzystywana dla dobra narodu i naszego państwa. Będziecie wspierać państwo – państwo nigdy was nie odrzuci i zawsze będzie was wspierać” (Президент – писатели…, 1998, s. 1).

Z ust Prezydenta często padała krytyka pod adresem jednego z czołowych pisarzy białoruskich – Wasila Bykawa. Powody były zrozumiałe: literat był jednym z założycieli Białoruskiego Frontu Ludowego (BFL, opozycyjne ugrupowanie polityczne na Białorusi, założone w okresie „pieriestrojki” w 1988 roku) oraz krytykiem Prezydenta. Już w 1993 roku na łamach gazety Народная Газета (БЫКАЎ, 1993) autor powieści Sotnikau bardzo krytycznie wypowiedział się o propozycji ówczesnego posła białoruskiego parlamentu A. Łukaszenki połączenia się z Rosja. Później Bykau w następujący sposób to tłumaczył:

„Przeżyłem dość mocny atak ze strony władzy, w rezultacie którego zrobiono ze mnie nie tylko dość kiepskiego pisarza, lecz także „nacjonalistę i wariata”, który marzy o tym, aby zabrać i dołączyć do Białorusi Białostocczyznę w Polsce i Smoleńsk w Rosji. W rezultacie tej kampanii straciłem kilku przyjaciół o poglądach liberalnych” (Васіль Быкаў…, 2013).

Od 1994 roku utwory W. Bykawa zakazano wydawać na Białorusi, a sam autor znalazł się w trudnej sytuacji materialnej. W 1998 roku wyjechał do Finlandii, następnie do Niemiec, a w grudniu 2002 roku przeniósł się do Czech.

Aleksander Łukaszenko konsekwentnie przeprowadzał myśl o podziale twórczej inteligencji na wiernych, oddanych krajowi i narodowi, którzy kontynuują „patriotyczną tradycję” klasycznej literatury białoruskiej, oraz tych, którzy działają wbrew interesom państwa. 29 grudnia 1997 na spotkaniu z twórczą inteligencją Prezydent powiedział:

Przez pierwszych kilka lat nie wywierałem żadnego nacisku. Ale dziś muszę powiedzieć: państwo będzie wspierało tylko te środki masowego przekazu, które będą realizowały państwową politykę (НЯКЛЯЕЎ, 1991, s. 1).

Na zebraniu na temat „Podjęcia kroków w rozwiązywaniu problemów rozwoju kultury i sztuki” („О мерах по решению проблем развития культуры и искусства”, 1 lutego 2001) A. Łukaszenko skierował swój gniew przeciwko pewnej grupie „nacjonalistów­radykałów”, która za wszelką cenę próbuje skłócić między sobą różne grupy narodowej inteligencji.

„Jesteśmy za swobodą twórczości, za różnorodnością stylów i gatunków w sztuce. Jednak państwo nie ma prawa wspierania antypaństwowych tendencji i antypaństwowych utworów. Patriotyczne tradycje białoruskiej kultury, założone przez naszych klasyków – Jakuba Kołasa i Jankę Kupałę, a kontynuowane przez Iwana Mieleża i Maksima Tanka, powinny żyć w twórczości współczesnych przedstawicieli kultury. Wielu z naszych współczesnych pisarzy przejęło sztafetę od klasyków i kontynuuje najlepsze tradycje. Są to Nikołaj Kusienkow, Gieorgij Marczuk, Giennadij Paszkow, Taisa Bondar oraz inni poeci, prozaicy i dramatopisarze” (ЛУКАШЕНКО, 2001).⁴ – podkreślał Prezydent. Zaznaczył również, że w ciągu pięciu lat państwo przeznaczyło ponad 16 mld rubli na publikację blisko 500 utworów, których nakład ogólnie wyniósł 2 mln egzemplarzy. Niestety, podane nazwiska należą wyłącznie do prorządowego ZPB, którego publikacje nie cieszą się uznaniem wśród czytelników białoruskich.

W 2003 roku (17 grudnia) na spotkaniu z inteligencją białoruską A. Łukaszenko w swoim przemówieniu nt. „Poświęcenie talentu Ojczyźnie i narodowi” („Oтдавать талант служению Родине и народу”) dość wyraźnie przeprowadza podział wśród elit intelektualnych. Chociaż na początku swojego wystąpienia zaznacza, że jest przeciwko podziałowi ludzi kultury na „nadwornych” i „opozycyjnych”, „prawej” i „lewej” orientacji, to jednak nieco później podkreśla:

„Nie potrzebujemy tych, którzy za pewne korzyści finansowe upiększają rzeczywistość, wygłaszają dytyramby. Nie potrzebujemy dwulicowców, zwolenników oczerniania naszego kraju i stylu życia w wąskim gronie bohemy, tych, którzy handlują swoją lojalnością i domagają się przywilejów. Dziś nasze państwo potrzebuje uczciwych, odważnych artystów, patriotów w prawdziwym znaczeniu tego słowa. Którzy nie boją się prawdy ani w życiu, ani w sztuce. Nie gonią za lekkim chlebem kultury masowej i słodkim kawałkiem zagranicznego ciasta. Nie sprowadzają swojej działalności do dość ograniczonego hasła „sztuka dla sztuki”, a spełniają swój obywatelski dług, poświęcając talent Ojczyźnie i narodowi” (ЛУКАШЕНКО, 2004, s. 5).

Warto zwrócić uwagę, że Prezydent, szafując patriotyzmem i troską o tradycję, wykazuje niechęć do białoruskojęzycznej literatury:

„Jak w dzisiejszych czasach ma się literatura białoruska? Proszę mi wybaczyć za moją bezpośredniość, ale czy dziś ona w ogóle istnieje? A jeśli istnieje, to jaki jest jej stan? Proszę dać mi do przeczytania chociażby jeden, mniej lub bardziej udany utwór. Proszę dać mi dzieło, równe dziełu Iwana Mieleża,” mówi Łukaszenko. „Czy mamy na Białorusi największego, najbardziej utalentowanego poetę, prozaika? Czy w ogóle mamy takich?” (ЛУКАШЕНКО, 2003, s. 5).

Wspominając o Domu Twórczości „Isłacz”, Prezydent wyraził zdanie, że pisarze tam „odpoczywają, patrzą w niebo i liczą gwiazdy” (ЛУКАШЕНКО, 2003, s. 16). Należy dodać, że „Isłacz” (zbudowany ze środków powstałej w 1992 roku Białoruskiej Fundacji Literackiej) został zabrany przez władzę za długi i sprzedany w 2008 roku.

W przemówieniu pt. Zbudowaliśmy niezależne państwo (Мы построили суверенное государство) wygłoszonym na trzecim Ogólnobiałoruskim Zebraniu (2 marca 2006) Prezydent stwierdza potrzebę stworzenia nowego programu szkolnego, w którym znaczące miejsce powinno zostać przeznaczone literaturze rosyjskiej:

Proszę zapytać współczesnych uczniów, kim byli Tołstoj, Dostojewski, Gogol. A jeśli padnie pytanie o napisane przez nich dzieła, to boję się pomyśleć, jaka będzie odpowiedź. W programie szkolnym powinna zostać szeroko zaprezentowana twórczość tych pisarzy. Czego my się wstydzimy? Przecież wcześniej żyliśmy w tym państwie. […] Dlaczego musimy rezygnować z tej spuścizny? Przecież to jest duma naszego kraju. Powinniśmy to wszystko zachować. Powinnyśmy poznawać te dzieła (ЛУКАШЕНКО, 2006).

Na spotkaniu z rosyjskimi dziennikarzami (12 października 2007) A. Łukaszenko oświadczył: „Z mojej inicjatywy ze szkolnego programu zniknęli wszyscy nacjonaliści, tak zwani pisarze. Nacjonalizm to wielkie zło. Zaczęliśmy go zwalczać już dawno” (Белорусский президент…, 2007).

Z kolei na spotkaniu z nauczycielami (3 października 2014) stwierdził, że w szkolnym programie wciąż są „tacy twórcy, którzy tylko mają białoruskie nazwiska, natomiast nic znaczącego nie napisali” (Встреча с финалистами…, 2014). Nieco później, 23 października 2014, na spotkaniu z białoruska inteligencją zaznaczył, że nie jest zadowolony z poziomu napisanych przez białoruskich pisarzy książek. Pytał:

Dlaczego przez ostatnie 20-30 lat nie została napisana współczesna powieść o takiej randze, jak Wojna i pokój czy Zorany ugór?⁵ Z powodu braku utalentowanych twórców? Albo z powodu obiektywnych przyczyn, takich jak to, że książka przestaje być głównym źródłem informacji? (Встреча с представителями…, 2014).

Prezydent podkreślał w swoim wystąpieniu, że na żadnego z twórców nie jest wywierany wpływ albo nacisk. Oprócz tego nie jest stosowana cenzura.

„W życiu naszego narodu literatura zawsze była instrumentem poznawania świata i wychowywania człowieka. Nieprzypadkowo poezja i proza Kupały i Kołasa, Bahdanowicza i Mieleża, Karatkiewicza i Bykawa są źródłem narodowej dumy wielu generacji Białorusinów. Dlaczego poprzeczka, podniesiona wysoko przez naszych wielkich literatów, nie odpowiada dzisiejszej kondycji literatury?” (ЛУЧЕНКО, 2014).

– pytał się A. Łukaszenko. Prezydenta wspierał N. Czerginiec z ZPB. W wywiadzie dla tygodnika „Літаратура і Мастацтва” (2011) pewnego razu powiedział:

„Zdarza się, że autorzy oraz redaktorzy niektórych podręczników wykorzystują zaufanie społeczeństwa i próbują wprowadzić do programu całe teksty albo poszczególne fragmenty utworów, które zupełnie nie odpowiadają duchowi czasu, są sprzeczne z narodową ideą naszego kraju, niszczą ducha patriotyzmu” (ЧАРГІНЕЦ, 2011).

Historia literatury białoruskiej w podręcznikach

Po odzyskaniu niepodległości na Białorusi rozpoczął się proces tworzenia nowych podręczników dla szkół i uczelni wyższych. Mimo że jeszcze przez kilka lat uczniowie szkół mieli korzystać ze starych podręczników, to ich autorzy starali się dokonać drobnych zmian albo uzupełnić ich o nowe, nieznane wcześniej fakty. Należało także wprowadzić zmiany periodyzacji rozwoju literatury białoruskiej. Przez wielu była ona dostosowywana do zatwierdzonego w rosyjskich podręcznikach schematu i była pozbawiona właściwej jej specyfiki. Wydany w 1992 roku podręcznik Literatura białoruska dla IX klasy autorstwa Wasila Iwaszyna i Michaiła Łazaruka proponował następującą periodyzację:

1) okres starożytny (XI wiek – połowa XVIII wieku);
2) okres nowy (od połowy XVIII wieku do 1917 roku);
3) okres radziecki (od 1917 roku do współczesności) (ІВАШЫН – ЛАЗАРУК, 1992, s. 8).

Literatura XX wieku obejmowała twórczość tylko trzech literatów: Ciotki (wł. Ałaiza Paszkiewicz), Janki Kupały i Jakuba Kołasa. Ponadto w ogólnej charakterystyce wspomniano o pięciu innych: Ciszce Hartnym, Alesiu Harunie, Jadwihinie Sz. (wł. Anton Lewicki), Zmitroku Biadule i Maksimie Hareckim. W wydaniu z 1994 roku (ІВАШЫН – ЛАЗАРУК, 1994) autorzy dokonali drobnych zmian.

Dopiero w 1996 roku ukazała się antologia do podręcznika IX klasy, przygotowana przez innych badaczy: Wierę Laszuk, Uładzimira Lebiedziewa i Halinę Haradko (ЛЯШУК, 1996). Lista zaproponowanych do czytania autorów była nieco obszerniejsza, niż w podręczniku: Uładzimir Karatkiewicz, Anatol Wiarcinski, Iwan Ptasznikau, Wiaczasłau Adamczyk, Iwan Czyhrynau, Wiktar Karamazau, Ryhor Baradulin, Wasil Zujonak, Barys Saczanka, Henadź Buraukin, Michaś Rudkouski, Janka Sipakou, Michaś Stralcou, Anatol Kudrawiec, Danuta Biczel, Wiktar Kaźko, Leanid Dajnieka, Nina Maciasz, Henrych Dalidowicz, Jauhienija Janiszczyc, Aleś Żuk, Alaksiej Dudarau, Uładzimir Arłou.

Z kolei w podręczniku Literatura białoruska dla X klasy (ШКРАБА, 1994) z 1994 roku Ryhor Szkraba we wstępie Przed nową drogą (Перад новай дарогай) dokonuje próby rewizji oraz oceny procesu literackiego okresu międzywojennego. Pisze o dwóch bardzo znaczących dla literatury białoruskiej ugrupowaniach literackich: „Узвышша” („Uzwyszsza”) i „Полымя” („Połymia”). Między innymi zwraca uwagę na fakt, że nie sprawdziły się (jeśli chodzi o proces literacki na Białorusi) dwa postulaty Maksyma Gorkiego: „literatura tworzy pewną jedność” oraz „partia i rząd pomaga literaturze i wspiera ją” (ШКРАБА, 1994, s. 3). Badacz stwierdza, że zanim została osiągnięta jedność w połowie lat 30. XX wieku, literatura białoruska przeszła przez trudny okres, podczas którego poszukiwała własnego oblicza, eksperymentowała, wypracowywała własny stosunek do klasycznej literatury białoruskiej. Z kolei rządząca wówczas partia komunistyczna „nie uczyła i pomagała”, lecz „rozkazywała i wymagała, aby jej nakazy zostały spełnione”. Szkraba zaznaczył, że w latach 30. XX wieku wiele białoruskich literatów zostało zesłanych do łagru albo rozstrzelanych. Podręcznik ten ukazał się bez zmian w 1996 roku.

Wkrótce (już w 1997 roku) dla uczniów X klasy wydano nowy podręcznik. Jego autorzy, Wasil Iwaszyn i Michaił Łazaruk (ІВАШЫН – ЛАЗАРУК, 1997), zaproponowali inny niż wcześniej układ chronologiczny rozwoju literatury białoruskiej:

1) Średniowiecze.
2) Epoka odrodzenia i humanizmu na Białorusi (twórczość Francyska Skaryny i Mikołaja Hussowskiego).
3) Okres baroku, klasycyzmu i oświecenia.
4) Okres romantyzmu.
5) Od romantyzmu do realizmu (twórczość Wincenta Dunina­Marcinkiewicza).
6) Drogami realizmu.
7) Realizm jako sposób samorealizacji: lata 60–90 XIX wieku (twórczość Kastusia Kalinowskiego, Franciszka Bahuszewicza, Janki Łuczyny).
8) Nowa literatura białoruska (koniec XIX – początek XX wieku).
9) Rozwój literatury na początku XX wieku.
10) Literatura białoruska w okresie narodowego odrodzenia (twórczość Ciotki, J. Kupały, J. Kołasa, M. Bahdanowicza, A. Haruna i M. Hareckiego).

Bardzo ważne miejsce w podręczniku zajmują dwa podrozdziały: Literatura białoruska w kontekście literatury światowej oraz Przyśpieszony rozwój literatury białoruskiej (okres XIX – początku XX wieku).

Podręcznik ten w lekko zmienionej wersji ukazał się w 2001 roku. Jego autorzy zmienili nazwy rozdziałów i uzupełnili listę pisarzy początku XX wieku o trzy inne nazwiska: o Jadwihina Sz., Z. Biadulę i Ciszkę Hartnego. Tytuł rozdziału też uległ zmianie: zamiast Literatura białoruska w okresie narodowego odrodzenia – Literatura białoruska w pierwszym okresie narodowego odrodzenia. W ten sposób autorzy podręcznika ustosunkowali się do propozycji filozofa i literaturoznawcy Uładzimira Konana wyodrębnienia trzech etapów białoruskiego odrodzenia narodowego (КОНАН, 1992, s. 4).

W 1997 roku z inicjatywy wydawnictwa „Крыніца” oraz za zgodą Ministerstwa Edukacji Republiki Białoruś dla uczniów X klasy ukazał się inny podręcznik (pod redakcją Wiery Laszuk) (ЛЯШУК, 1997). Autorami poszczególnych rozdziałów byli białoruscy badacze: Alaksiej Majsiejczyk, Zoja Mielnikawa, Uładzimir Sieńkawiec, Michaił Janicki, Uładzimir Lebiedzieu, Iwan Kalankowicz, Halina Iszczanka, Halina Haradko, Kaciaryna Maroz. Spora grupa reprezentowała brzeską szkołę literaturoznawstwa.

Autorzy zaproponowali nieco inną, niż w poprzednim podręczniku, chronologię rozwoju literatury białoruskiej:

1) Literatura epoki średniowiecza (XI–XVIII wieku).
2) Kształtowanie się nowej białoruskiej literatury.
3) Literatura lat 30–50. XIX wieku.
4) Literatura lat 60–70. XIX wieku.
5) Literatura lat 80–90. XIX wieku.
6) Literatura białoruska początku XX wieku: do lat 20.
7) Literatura białoruska XX wieku: lata 30. – pierwsza połowa lat 50.

Autorzy podręcznika pokazali (na ile to było możliwe) rozwój literatury białoruskiej w szerszym kontekście. Wprowadzili sylwetki twórców z literatury powszechnej, m.in. Szekspira, Marii Konopnickiej oraz Ericha Marii Remarque’a. W twórczości J. Kupały po raz pierwszy omówiono jego dramat Tутэйшыя (Tutejsi, 1922), który został wystawiony przez Białoruski Teatr Państwowy­1 (1927), ale natychmiast zdjęto go z afisza i do 1988 roku był nieznany białoruskiemu czytelnikowi. W podręczniku po raz pierwszy wymieniona i przeanalizowana została powieść Andreja Mryja⁶ Запіскі Самсона Самасуя (Notatki Samsona Samasuja, 1929) oraz analiza twórczości białoruskich literatów z zamieszkujących w Polsce.

Podręcznik ten miał antologię literatury białoruskiej (ЛЯШУК, 1997). W jej przygotowaniu uczestniczyła także Wiera Laszuk, jedna z autorek podręcznika. Zaprezentowana w antologii periodyzacja nieco się różniła od tych, które zostały przedstawione w dwóch wyżej wymienionych podręcznikach:

1) Literatura starożytna.
2) Literatura XIV – początku XVI wieku.
3) Literatura drugiej połowy XVI–XVIII wieku.
4) Literatura XIX wieku.
5) Literatura białoruska pierwszej połowy XX wieku.

Ten ostatni rozdział składał się z trzech podrozdziałów: a) Okres „Naszej Niwy”. b) Literatura białoruska okresu odrodzenia (lata 20. XX wieku). c) Literatura białoruska końca lat 20. – pierwszej połowy lat 50. XX wieku. Liczba zaprezentowanych utworów poszczególnych autorów była niestety bardzo skromna.

Z kolei podręcznik Literatura białoruska (ШКРАБА, 1993) z 1993 roku umożliwiał uczniom jedenastej klasy zapoznanie się z twórczością tylko sześciu literatów – Arkadzia Kulaszowa, Maksima Tanka, Pimiena Panczanki, Iwana Mieleża, Iwana Szamiakina oraz Janki Bryla. W porównaniu z poprzednim wydaniem został on poszerzony o ostatni rozdział: Literatura współczesna. Autor, Ryhor Szkraba, opisał represje w stosunku do literatów w latach 30. XX wieku przytaczając kilka wstrząsających faktów, m.in. rozstrzeliwanie w 1937 roku, o pobycie w areszcie Kuźmy Czornego, o losie autora słynnej powieści У капцюрох ГПУ (W szponach GPU, 1935) Franciszka Alachnowicza, o dokumentalnej prozie Łarysy Geniusz i Siarhieja Hrachouskiego. Mówiąc o rozwoju współczesnej prozy, autor wiele słów poświęcił twórczości Wasila Bykawa. Podręcznik ten bez zmian ukazał się ponownie w 1995 roku.

Napisanie nowych szkolnych podręczników wymagało czasu i całkiem innego spojrzenia na proces rozwoju literatury białoruskiej. Natomiast na początku lat 90. XX wieku zaczęły się ukazywać opracowania dla absolwentów szkół średnich, którzy pragnęli studiować na uczelniach wyższych i musieli w tym celu zdać egzamin z historii literatury białoruskiej. Akurat materiały tego rodzaju łatwiej było zmienić i dostosować do nowych wymogów. Wasil Staryczonak w jednym z takich opracowań (СТАРЫЧОНАК, 1993) zaproponował nową periodyzację i rozszerzył listę autorów oraz ich dzieł:

1) Literatura epoki średniowiecza (X–XV wieku).
2) Literatura renesansu.
3) Literatura białoruska XIX wieku.
4) Literatura epoki narodowego odrodzenia XIX–XX wieku (zaproponowani autorzy – F. Bahuszewicz, Ciotka, J. Kupała, J. Kołas, M. Bahdanowicz, K. Krapiwa, M. Łyńkou, K. Czorny, P. Brouka, A. Kulaszou, M. Tank, P. Panczanka, J. Bryl, I. Mieleż, I. Szamiakin, W. Bykau).
5) Współczesna poezja białoruska.
6) Współczesna proza białoruska (m.in. A. Adamowicz [Chatyńska opowieść, Ja ze spalonej wsi]), S. Aleksijewicz [Wojna nie ma w sobie nic z kobiety], W. Karamazau, U. Karatkiewicz [Kłosy pod sierpem twoim]).
7) Współczesna dramaturgia białoruska.

Nowy program nauczania powstał na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym w Mińsku na Wydziale Filologicznym. Jego autorami było dwoje wykładowców Katedry Historii Literatury Białoruskiej – prof. Ludmiła Sińkowa i dr Aleś Paszkiewicz. Program z historii białoruskiej literatury XX w. (Праграма па гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя) (СІНЬКОВА – ПАШКЕВІЧ, 2001), zatwierdzony 2 I 2000, zawierał następujące rozdziały:

1) Literatura białoruska początku XX wieku (1900–1916).
2) Twórczość starszej generacji białoruskiego odrodzenia. Janka Kupała, Jakub Kołas, Wacłau Łastouski, Maksim Bahdanowicz, Aleś Harun, Zmitrok Biadula, Maksim Harecki, Franciszek Alachnowicz.
3) Literatura białoruska w latach 20. XX wieku.
4) Literatura białoruska lat 30. XX wieku.
5) Literatura białoruska w Polsce (1921–1939).
6) Twórczość Michasia Czarota, Kuźmy Czornego, Uładzimira Dubouki, Jazepa Puszczy, Uładzimira Żyłki, Andreja Mryja, Łukasza Kaluhi, Kandrata Krapiwy, Michasia Zareckiego, Michasia Łyńkowa, Janki Maura, Symona Baranawych, Ryhora Muraszki, Barysa Mikulicza.
7) Literatura białoruska okresu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.
8) Literatura białoruska po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (1945–1955).
9) Poezja Maksima Tanka, Natalli Arsienniewej, Łarysy Geniusz, Arkadzia Kulaszowa, Pimiena Panczanki, Piatrusia Brouki, Iwana Mieleża.
10) Emigracyjna literatura białoruska (druga połowa lat 40. – lata 90. XX wieku). Twórczość Masieja Siadniowa.
11) Literatura białoruska w latach 1956–1965. Uładzimir Karatkiewicz, Wasil Bykau, Aleś Adamowicz, Iwan Szamiakin, Janka Bryl, Andrej Makajonak, Nił Hilewicz, Aleh Łojka.
12) Literatura białoruska w latach 1966–1985. (Aleksiej Pysin, Iwan Nawumienka, Ryhor Baradulin, Iwan Ptasznikau, Anatol Wialuhin, Iwan Czyhrynau, Wiaczasłau Adamczyk, Michaś Stralcou, Wiktar Kaźko, Anatol Kudrawiec, Wiktar Karamazau, Wasil Zujonak, Anatol Wiarcinski, Piatruś Makal, Juraś Świrka, Henadź Buraukin, Janka Sipakou, Aleś Żuk, Leanid Dajnieka, Anatol Hraczanikau, Wolha Ipatawa, Jauhienija Janiszczyc, Henadź Dalidowicz, Aleś Razanau, Uładzimir Niaklajeu, Jurka Hołub, Siarhiej Zakonnikau, Mikoła Matukouski, Alaksiej Dudarau).
13) Twórczość białoruskich pisarzy w Polsce.
14) Literatura białoruska w latach 1986–1991.
15) Współczesna literatura białoruska.

W konkluzji przede wszystkim należy podkreślić, że był to pierwszy program, do którego zostali włączeni wszyscy najważniejsi twórcy białoruscy XX wieku.

Program „Literatura białoruska” – stworzenie nowego kanonu

Na początku 2007 roku Ministerstwo Edukacji przystąpiło do zmiany programów przedmiotu „literatura białoruska” – najpierw uniwersyteckich, a następnie szkolnych. Z związku z tym Rada Związku Białoruskich Pisarzy (22 marca 2007) zwróciła się do obywateli Białorusi, nauczycieli, literaturoznawców oraz rodziców białoruskich uczniów z prośbą o przeciwstawienie się temu procesowi. Pisali oni m.in.:

„Planowana zmiana szkolnych programów z literatury to przestępstwo w stosunku do narodowej spuścizny, zamierzone świętokradztwo, jaskrawy przykład „walki” władzy z narodową białoruską kulturą. […] urzędnicy zamiast tego, aby wesprzeć przyszłe generacje Białorusinów, próbują skierować swoją złość na białoruską literaturę! […] W imieniu najstarszej, a teraz odsuniętej na drugi plan twórczej organizacji Białorusi – Związku Białoruskich Pisarzy stwierdzamy: tylko literatura o charakterze narodowym może wychować prawdziwych patriotów naszej ojczyzny” (Зварот…, 2007).

Jednak najpierw wykładowcy Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego, a następnie urzędnicy zastąpili Program historii literatury białoruskiej XX w. dla szkolnictwa wyższego autorstwa L. Sińkowej i A. Paszkiewicza programem Historia literatury białoruskiej XX i początku XXI w. (Гісторыя беларускай літаратуры XX – пачатку XXI стагоддзя) pod redakcją prof. Tacciany Szamiakiny i prof. Alesia Bielskiego (zatwierdzony 14 III 2006). Zasadniczo różnił się od poprzedniego programu, składał się z następujących rozdziałów:

1) Literatura białoruska okresu narodowego odrodzenia (1900–1930).
2) Literatura białoruska lat 30. – pierwszej połowy lat 50.
3) Literatura białoruska drugiej połowy lat 50. i lata 60.
4) Literatura białoruska lat 70. – pierwszej połowy lat 80.
5) Współczesna literatura białoruska (od połowy lat 80.) (twórczość Iwana Szamiakina, Iwana Czyhrynawa, Ryhora Baradulina, Janki Sipakowa, Wiktara Kaźko, Raisy Barawikowej, Alesia Razanawa, Jauhienii Janiszczyc, Alaksieja Dudarawa).

Program ten stał się wzorem dla zmian, dokonywanych w programie szkolnym. W ten sposób zmieniona została periodyzacja, zniknęło kilka bardzo znaczących rozdziałów (m.in. Literatura białoruska w Polsce, Emigracyjna literatura białoruska: druga połowa lat 40. – lata 90., Twórczość białoruskich pisarzy w Polsce), a wraz z nimi twórczość poszczególnych autorów: F. Alachnowicza, M. Siadniowa, N. Arsienniewej, Ł. Geniusz, U. Niaklajewa, W. Ipatawej, L. Dajnieki.

Pracę naukowców poprzedził list zastępcy kierownika Administracji Prezydenta Olega Proleskowskiego⁷, w którym domagał się wprowadzenia następujących zmian w szkolnych podręcznikach:

„Sprowadzić do minimum wykorzystanie utworów autorów o poglądach demokratycznych. Wszędzie tam, gdzie wiersze Niła Hilewicza, Ryhora Baradulina, Hienadzia Buraukina oraz innych pisarzy nie wymagają przytoczenia biografii oraz charakterystyki ich twórczości jako przedstawicieli drugiej połowy XX wieku, należy zastąpić utworami innych prozaików i poetów. […] Należy sprowadzić do minimum zawartość monograficznych rozdziałów, poświęconych twórczości N. Hilewicza, R. Baradulina (do 2–3 wierszy) oraz innych pisarzy. Nie wolno dopuścić, by do podręcznika trafiły utwory o nacjonalistycznej, politycznej treści. Należy skreślić z listy obowiązkowej i dodatkowej literatury utwory Swietłany Aleksijewicz, Siarhieja Zakonnikawa, Michasia Skobły, Witauta Czaropki oraz innych opozycyjnie nastawionych „przeciętnych” twórców” (Из школьных…, 2007).

Poza tym uważa on za niezbędne wykreślenie z rozdziału Literatura białoruska pierwszej połowy XX wieku dla X klasy „negatywnych, upolitycznionych” ocen literatury lat 30. i 50. XX wieku. Jego zdaniem „konieczne jest wspomnienie o powstaniu Związku Pisarzy Białorusi oraz jego roli w zjednoczeniu literackich sił i rozwoju literatury” (Из школьных…, 2007). Z kolei w programie XI klasy tytuł rozdziału Literatura narodowego odrodzenia należy zmienić zgodnie z ogólnie przyjętą historyczną periodyzacją na Literatura białoruska drugiej połowy XIX w. i początku XX w.

Autorzy nowych podręczników dla szkoły średniej, które zaczęły się ukazywać od 2007 roku, dostosowali się do nowych wymagań. Przede wszystkim uległa zmianom periodyzacja. Na przykład w podręczniku pod redakcją Dzmitryja Buhajowa pt. Literatura białoruska. Podręcznik dla 10 klasy (БУГАЁЎ, 2007) cała literatura białoruska XX wieku została sprowadzona tylko do dwóch okresów:

1) Literatura białoruska pierwszej połowy XX wieku.
2) Literatura białoruska drugiej połowy XX wieku.

Pierwszy rozdział uwzględniał sylwetki następujących pisarzy: M. Hareckiego, Z. Biaduli, K. Czornego, K. Krapiwy i M. Tanka, drugi – A. Kulaszowa, A. Makajonka, P. Panczanki, U. Karatkiewicza, W. Bykawa, I. Szamiakina, M. Stralcowa, N. Hilewicza, I. Czyhrynawa i I. Nawumienki. Prozaicy reprezentowani byli zazwyczaj przez dwa opowiadania albo jedną powieść (np. W. Bykau – przez powieść Sotnikau). Każda z tych części została poprzedzona krótkim wstępem. Na przykład, we wstępie do pierwszej części Michaś Tyczyna naszkicował obraz życia literackiego lat 20. XX wieku i działalność literackiego stowarzyszenia „Маладняк” („Maładniak”), wspomniał także o represjach w stosunku do inteligencji białoruskiej. We wstępie do drugiej części zaznaczył rolę „odwilży” i dyskusji literackich (lata 60.–70.) w rozwoju literatury białoruskiej.

W nowym podręczniku z 2009 roku (pod redakcją Zoi Mielnikawej i Haliny Iszczanki [МЕЛЬНІКАВА – ІШЧАНКА, 2009]) dostosowanym do najnowszych wymagań, informacja ta nie została jednak uwzględniona. Zaprezentowana w nim periodyzacja literatury białoruskiej XX wieku była co prawda nieco szersza: 1) Literatura białoruska XX wieku: lata 1910 do lat 30. 2) Literatura białoruska okresu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. 3) Literatura białoruska po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (do połowy lat 60.).

Niestety wstęp do każdej z tych części był bardzo skąpy i publicystyczny, pozbawiony interpretacji oraz ocen. Z listy proponowanych do lektury pisarzy wykreśleni zostali Wasil Bykau oraz Nił Hilewicz. W 2016 roku podręcznik ten został wznowiony, ale skreślono z niego sylwetkę Andreja Mryja (МЕЛЬНІКАВА  – ІШЧАНКА, 2009).

Zoja Mielnikawa i Halina Iszczanka były także redaktorkami podręcznika dla XI klasy (МЕЛЬНІКАВА – ІШЧАНКА, 2011). Zawierał on rozwój literatury drugiej połowy XX wieku i składał się z dwóch części:

1) Literatura białoruska w okresie 1966–1985.
2) Literatura białoruska na współczesnym etapie (od połowy lat 80. XX wieku).

Pierwsza część przedstawia sylwetki tylko dwunastu pisarzy – dwóch reprezentantów literatury światowej (Ernest Hemingway, Heinrich Böll) oraz dziesięciu białoruskich – Iwan Szamiakin, Wasil Bykau, Michaś Stralcou, Nił Hilewicz, Iwan Czyhrynau, Iwan Nawumienka, Ryhor Baradulin, Jauhienija Janiszczyc, Georgij Marczuk i Alaksiej Dudarau. Druga część zawiera tylko krótkie teksty, poświęcone trzem gatunkom: proza, poezja i dramaturgia. Rozwój poezji został pokazany na przykładzie wybranych dzieł Janki Sipakowa, Anatola Wiarcinskiego, Alesia Razanawa, Wasila Zujonka, Raisy Barawikowej, Mariana Duksy, Hienadzia Paszkowa; proza – Iwana Ptasznikawa, Wiktara Kaźko, Wiktara Karamazawa, dramaturgia – Alesia Pietraszkiewicza, Uładzimira Butramiejewa i Siarhieja Kawalowa.

Podręcznik zawiera dość obszerną listę dodatkowych utworów dla zainteresowanych. Są tam np. najnowsza poezja Ryhora Baradulina, Anatola Sysa oraz zbiór opowiadań W. Bykawa Ściana. Należy jednak pamiętać, że program całego kursu obejmuje jedynie 19 godzin: 7 godzin – na poezję, po 6 godzin – na prozę i dramaturgię. Z powodu dość ograniczonej liczby godzin nauczycielom przysługuje swoboda dokonania wyboru autorów: dwóch-trzech z dziedziny poezji oraz jednego-dwóch z prozy i dramaturgii.

Z podręczników tych wykreślona została informacja o życiu i twórczości takich przedstawicieli białoruskiej emigracji, jak Natallia Arsienniewa, Masiej Siadniou, Łarysa Geniusz, a także współczesnych twórców białoruskich: Uładzimir Niaklajeu, Wolha Ipatawa, Leanid Drańko­Majsiuk, Swietłana Aleksijewicz, Uładzimir Arłou i Siarhiej Zakonnikau. Twórczość poetycka Henadzia Buraukina, Anatola Wiarcinskiego i Ryhora Baradulina została mocno okrojona i sprowadzona do jednego-dwóch wierszy. Powieść Wasila Bykawa Obława zastąpiono innym dziełem białoruskiego klasyka – Sotnikau. W miejsce skreślonych autorów i ich dzieł wprowadzeni zostali nowi, drugorzędni twórcy: Gieorgij Marczuk (V, VIII i XI klasa), Mikoła Miatlicki (w rozdziale Nowatorskie poszukiwania w dziedzinie formy). Interesujące jest to, że tak przeciętny autor, jak Marczuk, reprezentowany jest aż w trzech gatunkach: bajka, proza i dramat. W podręczniku literatury dla V klasy jego bajki zastąpiły filozoficzną bajkę klasyka literatury białoruskiej Zmitroka Biaduli Srebrna tabakierka. Z rozdziału, poświęconego literaturze lat 30. XX wieku zniknęła informacja o represjach w stosunku do pisarzy. Pominięto twórczość takich ważnych literatów, jak Siarhiej Hrachouski, Jan Skryhan, Pawieł Prudnikau i Aleś Zwonak. Wprowadzono natomiast informację o Związku Pisarzy Białorusi i czasopismach „Połymia” i „Maładość”.

Sztukę J. Kupały Tutejsi zastąpiono innym utworem – Rozrzucone gniazdo. Podczas gdy na przykładzie pierwszego tekstu poruszano kwestię tożsamości i historii Białorusi XIX i początku XX wieku, w drugim przedstawiono tragiczny los biednej chłopskiej białoruskiej rodziny, która w podręczniku traktowana jest jak symbol całej Białorusi. Zdaniem nauczycieli, którzy mieli realizować ten program, został on ułożony w taki sposób, by dominowały w nim dzieła o tematyce chłopskiej, w których Białoruś jest traktowana jako kraj „«zahukanych», «uciemiężonych», «wiejskich» prostaków” (КАРЮХИНА, 2007). Ich zdaniem, stworzony przez takie dzieła stereotyp Białorusi na długo pozostaje w świadomości ucznia, zniechęca go do zaznajomienia się z literaturą białoruską i na wiele lat wywołuje negatywny stosunek do wszystkiego, co kojarzy mu się z białoruskością.

Utwory U. Karatkiewicza czytano wcześniej dwa razy: w IX klasie – Dzikie polowanie króla Stacha, a w XI – Kłosy pod sierpem twoim. Po reformie te dwie powieści wraz z biografią pisarza omawia się w X klasie, a ilość przeznaczonych godzin skrócono do sześciu. O ile wcześniej Kłosy czytano w całości, to teraz czyta się tylko pierwszą część. Z kolei twórczość jednego z największych klasyków literatury białoruskiej Jakuba Kołasa została zredukowana do sześciu lekcji. W rezultacie uczeń powinien przeczytać tylko pierwszą część trylogii Na rozstajach i dwa rozdziały poematu Nowa ziemia. Wcześniej te dwa dzieła czytano w całości.

W rezultacie program został znacznie okrojony – z 72 godzin rocznie (X–XI klasa) do 53 rocznie (VII–XI klasa, z kolei w klasach V–VI liczba godzin pozostała bez zmian – 72). Jeśli wcześniej uczeń wraz z podręcznikiem posiadał antologię, to teraz ma tylko podręcznik. Niezbędne do przeczytania utwory literackie musi sam znaleźć w bibliotece.

W 2012 roku Ministerstwo Edukacji Republiki Białoruś postanowiło ujednolicić program przedmiotu „Literatura białoruska” dla wszystkich klas, w których odbywała się nauka literatury białoruskiej. Program ten obowiązywał do 2017 roku. We wstępie podkreślono:

„Głównym celem kursu jest wprowadzenie uczniów do bogactwa białoruskiej i światowej literatury, estetyczne poznanie świata, złożonych relacji międzyludzkich i na tej osnowie – wychowanie osoby o głębokim humanistycznym i demokratycznym światopoglądzie, niezależnym myśleniu, o rozwiniętym, wysoce kulturalnym poczuciu narodowej oraz osobistej godności” (Праграма па…, 2020).

Zajęcia z literatury białoruskiej rozpoczynały się od V klasy. Cały cykl składa się z dwóch etapów: V–VIII klasa (70 godzin) oraz IX–XI (każdy rok po 53 godziny). Przez cztery lata uczeń ma poznać gatunki literatury wraz z ich specyfiką, zrozumieć specyfikę literatury białoruskiej, powtarzające się w niej symbole i znaki. Z kolei w następnych klasach jego zadaniem jest zapoznanie się z procesami historycznymi oraz utworami, które reprezentują poszczególne epoki.

Krąg tematyczny dla X klasy zakreślono w następujący sposób: 1) Literatura białoruska XX wieku: lata 1910 do lat 30. (17 godzin): Maksim Harecki, Zmitrok Biadula, Uładzimir Dubouka, Kandrat Krapiwa, Andrej Mryj, Michaś Zarecki. 2) Literatura białoruska okresu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (13 godzin): Piatruś Brouka, Kuźma Czorny (powieść Poszukiwania przyszłości – fragmenty), Arkadź Kulaszou, Maksim Tank. 3) Literatura białoruska po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (do połowy lat 60.) (19 godzin): Janka Bryl, Pimien Panczanka, Iwan Mieleż (powieść Ludzie na błotach), Uładzimir Karatkiewicz (powieści Dzikie polowanie króla Stacha, Kłosy pod sierpem twoim – fragmenty), Andrej Makajonak.

Krąg tematyczny dla XI klasy: 1) Literatura białoruska okresu 1966–1985 (30 godzin): Iwan Szamiakin, Wasil Bykau (Zły znak), Michaś Stralcou, Iwan Czyhrynau, Iwan Nawumienka, Ryhor Baradulin, Jauhienija Janiszczyc, Gieorgij Marczuk, Alaksiej Dudarau. 2) Współczesna literatura białoruska (od połowy lat 80.) (19 godzin). Proza – Wasil Zujonak, Janka Sipakou, Anatol Wiarcinski, Marian Duksa, Raisa Barawikowa, Aleś Razanau, Hienadź Paszkou; poezja – Iwan Ptasznikau, Wiktar Kaźko, Wiktar Karamazau; dramaturgia – Aleś Pietraszkiewicz, Uładzimir Butramiejeu, Siarhiej Kawalou.

Jak widzimy, władze czyniły wszystko, aby mieć kontrolę i uważnie śledzić, którzy z pisarzy trafiają do podręczników i jakie utwory będą czytane przez uczniów. W związku z tym w 2014 roku Ministerstwo Edukacji podjęło decyzję stworzenia planu tematycznego do kursu Współczesna literatura białoruska (Беларуская літаратура, 2014). Autorzy planu proponują zapoznanie się z działalnością Związku Pisarzy Białorusi (ZPB), natomiast nie wspominają o innej, dość licznej i prężnie działającej organizacji – Związku Białoruskich Pisarzy (ZBP). Wspominają o białoruskiej prasie literackiej, lecz przytaczają wyłącznie te tytuły, które podporządkowane są ZPB – „Połymia” i „Maładość”, nie ma natomiast mowy o piśmie ZBP „Дзеяслоў” („Dziejasłou” [„Czasownik”], redaktor naczelny – Barys Piatrowicz) oraz o piśmie Stowarzyszenia Języka Białoruskiego (ТБМ) „Верасень” („Wierasień” [„Wrzesień”], redaktor naczelny – Eduard Akulin). Lista utworów, które mają prezentować tematykę ogólnoludzką, społeczną i moralno­filozoficzną, Czarnobyl, urbanistyczne motywy we współczesnej poezji, los Białorusinów w zachodniej Białorusi, odzwierciedlenie wydarzeń z przeszłości, jest dość skromna i słabo reprezentatywna. W rozdziale Nowa fala w dramaturgii białoruskiej nie zostaje poddany analizie fenomen dramaturgii białoruskiej początku XXI wieku.

W 2017 ukazał się nowy program kursu Literatura białoruska, zatwierdzony przez Ministerstwo Edukacji Republiki Białoruś. Został on nieco zmieniony w stosunku do poprzedniego (2012) i dotyczył tylko dwóch ostatnich klas nauczania: dziesiątej i jedenastej (X i XI). Program X klasy składał się z następujących części: 1) Literatura białoruska XX wieku: lata 1910–1930: M. Harecki (dwa opowiadania), Z. Biadula (jedno opowiadanie), U. Dubouka (poezja), K. Krapiwa (bajki, komedia Kto się śmieje ostatni), M. Zarecki (opowiadanie Wrogowie), K. Czorny (jedno opowiadanie). 2) Literatura białoruska połowy XX wieku (lata 40. – pierwsza połowa lat 60.): Literatura okresu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, Literatura białoruska po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (1945–1965): Arkadź Kulaszou (poezja), Maksim Tank (poezja, poemat Łucyjan Tapola), Janka Bryl (jedno opowiadanie), Pimien Panczanka (poezja), Iwan Mieleż (powieść Ludzie na błotach), Uładzimir Karatkiewicz (opowieści Dzikie polowania króla Stacha, Kłosy pod sierpem twoim – fragmenty), Andrej Makajonak (dramat Zastraszony apostoł).

Program dla XI klasy: 1) Literatura białoruska: 1960 – początek lat 90. XX wieku: Iwan Szamiakin (powieść Serce na dłoni), Wasil Bykau (powieści Sotnikau, Zły znak), Michaś Stralcou (opowiadanie Siano na asfalcie), Nił Hilewicz (poezja), Iwan Czyhrynau (jedno opowiadanie), Iwan Nawumienka (jedno opowiadanie), Ryhor Baradulin (poezja), Jauhienija Janiszczyc (poezja), Gieorgij Marczuk (opowiadania), Alaksiej Dudarau (dramat Książę Witold), Aleś Razanau (poezja). 2) Literatura białoruska na współczesnym etapie: poezja i proza – 2-3 autorzy do wyboru przez nauczyciela (m.in. poezja – Michaś Buszłakou, Nawum Halpiarowicz, Marian Duksa, Mikoła Miatlicki, Aleś Razanau; proza – Aleś Sawicki, Uładzimir Sciapan, Swietłana Aleksijewicz, Iwan Nawumienka), dramaturgia – 1-2 autorów do wyboru przez nauczyciela (Aleś Pietraszkiewicz, Siarhiej Kawalou) (Вучэбныя праграмы, 2017, s. 19-38).

Niestety, z żalem należy stwierdzić, że program historii literatury białoruskiej wciąż ulega zmianom. Na przykład, w 2019 roku do programu ponownie została wprowadzona twórcza sylwetka znanej pisarki Wolhi Ipatowej, natomiast dorobek Siarhieja Kawalowa nie został uwzględniony (ЕСІС, 2019). Bardzo lubiany przez uczniów szkół poemat Niła Hilewicza Rodzime dzieci (Родныя дзеці) z listy lektur obowiązkowych przeniesiono do lektur dodatkowych. Natomiast twórczość klasyka literatury białoruskiej Kuźmy Czornego reprezentuje tylko jedno opowiadanie.

Dość sprzeczne reakcje wywołała decyzja Ministerstwa Edukacji, by wprowadzić do podręczników z historii literatury rosyjskiej rozdział Rosyjskojęzyczna literatura Białorusi. Z jednej strony miało to na celu odzwierciedlenie istniejącego na Białorusi procesu dwujęzyczności. Ale z drugiej pozwoliło, aby do kanonu weszli mało znani twórcy z mało artystycznym dorobkiem literackim, zresztą w większości reprezentujący ZPB. W programie z 2016 roku (zatwierdzony 21 VI 2016) obok Swietłany Aleksijewicz (powieść Cynkowi chłopcy) znalazły się dzieła takich twórców jak Siergiej Trachimionok i Anatolij Andriejew, a obok Wieniamina Błażennego zostali uwzględnieni Anatolij Awrutin i Jurij Sapożkow. Najlepiej została zaprezentowana rosyjskojęzyczna dramaturgia: Jelena Popowa, Swietłana Bartochowa, Nikołaj Rudkowski, Dmitrij Bogosławski i Andriej Kuriejczyk. Jednak w 2017 roku program ten został zmieniony (27 lipca 2017), a dzieła trzech młodych i utalentowanych twórców (Rudkowski, Bogosławski i Kuriejczyk) zostały zastąpione dość starym utworem scenicznym Anatolija Dielendika Wyzwanie bogom (Вызов богам, 1966).

Podsumowując, należy stwierdzić, że w okresie rządów A.  Łukaszenki władza na Białorusi w znacznym stopniu kieruje się czynnikami politycznymi i ideologicznymi. W szeregach Związku Białoruskich Pisarzy nastąpił rozłam, w rezultacie czego powstała nowa organizacja: Związek Pisarzy Białorusi. Organizacja ta ma znaczący wpływ na kształtowanie się prorządowej polityki w dziedzinie kultury i literatury. Dokonano zmian programów nauczania literatury białoruskiej w szkole średniej oraz na wyższych uczelniach. Program został nie tylko znacznie skrócony, ale przede wszystkim pozbawionych ważnych dla literatury białoruskiej nazwisk oraz dzieł literackich. Autorzy nowo powstałych podręczników nie stawiali za cel analizę specyfiki rozwoju procesu literackiego na Białorusi (szczególnie na początku XX wieku, w latach 20. oraz po 1981 roku), lecz skupili się wyłącznie na życiorysach pisarzy i krótkiej analizie wybranych tekstów literackich. Do kanonu literackiego weszli drugorzędni literaci, zbliżeni do władzy. Powoduje to, że absolwenci szkół posiadają nie tylko nikłą wiedzę na temat literatury białoruskiej, lecz także języka białoruskiego. Nauczyciele stracili możliwość wyboru podręcznika (obecnie wszyscy zmuszeni są do korzystania z jednego podręcznika, wyznaczonego przez Ministerstwo Edukacji) i dostosowania zajęć do potrzeb i zainteresowań uczniów. Pogarsza to znacznie sytuację funkcjonowania języka i literatury białoruskiej na Białorusi i sprzyja rusyfikacji kraju.

Bibliografia

БУГАЁЎ, Д.  (ed.) Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа. Мінск, 2007.

БЫКАЎ, В. Каб захаваць уладу, яны здольныя аб’яднацца хоць з самім д’яблам, Народная Газета, 1. 9. 1993, s. 2.

Вучэбныя праграмы. Беларуская мова і літаратура: X–XI класы. Мінск, 2017, s. 19–38.

ЕСІС, Я. Беларуская літаратура: планы‑канспекты ўрокаў. 11 клас (2 паўгоддзе). Мінск, 2019.

ІВАШЫН, В. – ЛАЗАРУК, М. Беларуская літаратура. Падручнік для 10 класа агульнаадукацыйнай школы. Мінск, 1997.

КОНАН, У. Беларускае нацыянальнае Адраджэнне: аналіз паняцця. Звязда 1992, No. 30, s. 4.

ЛУКАШЕНКО, A. Oтдавать талант служению Родине и народу. Беларуская думка 2004, No. 2, s. 5.

ЛЯШУК, В.  (ed.) Беларуская літаратура. Падручнік для 10 класа. Мінск, 1997.

ЛЯШУК, В.  (ed.) Родная літаратура. Падручнік‑хрэстаматыя для 9 класа. Мінск, 1996.

ЛЯШУК, В.  (ed.) Родная літаратура. Падручнік‑хрэстаматыя для 10 класа. Мінск, 1997.

МЕЛЬНІКАВА, З.  – ІШЧАНКА, Г.  (eds) Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа. Мінск, 2009.

МЕЛЬНІКАВА, З.  – ІШЧАНКА, Г.  (eds) Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа. Выданне 2. Мінск, 2009.

МЕЛЬНІКАВА, З.  – ІШЧАНКА, Г.  (eds) Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 11 класа. Мінск, 2009.

МЕЛЬНІКАВА, З.  – ІШЧАНКА, Г.  (eds) Беларуская літаратура ў 11 класе. Мінск, 2011.

НЯКЛЯЕЎ, У. Антикоды и эфиопы. Народная Воля 1999, No. 101, s. 1.

Родная літаратура. Хрэстаматыя для 10 класа сярэдняй школы. Мінск, 1997.

СІНЬКОВА, Л. – ПАШКЕВІЧ, А. Праграма па гісторыі беларускай літаратуры стагоддзя для студэнтаў філалагічнага факультэта БДУ. Мінск, 2001.

СТАРЫЧОНАК, В. Беларуская літаратура. Дапаможнік для абітурыентаў. Miнск, 1993.

ШКРАБА, Р. Беларуская літаратура. Падручнік для 10 класа сярэдняй школы. Мінск, 1994.

ШКРАБА, Р. Беларуская літаратура. Падручнік для 11 класа сярэдняй школы. Выданне 10. Мiнск, 1993.

Źródła internetowe

АВРУТИН, А. Мы опоздали на десять лет. СБ. Беларусь сегодня, 2. 12. 2005, https://www.sb.by/articles/my-opozdali-na-desyat-let.html [dostęp: 20. 4. 2020].

Белорусские писатели: Такого массового преследования не было со сталинских времен, 4. 2. 2010, http://www.moyby.com/news/17564 [dostęp w dniu 20. 4. 2020].

Белорусский президент заявил, что по его инициативе „из школьной программы были убраны все националисты”, 12. 10. 2007, https://naviny.by/rubrics/society/2007/10/12/ic_news_116_278523 [dostęp: 20. 4. 2020].

Васіль Быкаў пра Лукашэнку: Такое ўражанне, што ён толькі ўчора прыляцеў з космасу. Новы Час, 22. 6. 2013, https://novychas.by/hramadstva/vasilj_bykau_pra_lukashenku_ta [dostęp: 20. 4. 2020].

Встреча с представителями творческой интеллигенции, 23. 10. 2014, http://president.gov.by/ru/news_ru/view/vstrecha-s-predstaviteljami-tvorcheskoj-intelligentsii-10040/ [dostęp: 20. 4. 2020].

Встреча с финалистами республиканского конкурса „Учитель года Республики Беларусь”, 3. 10. 2014, http://president.gov.by/ru/news_ru/view/vstreche-s-finalistami-respublikanskogo-konkursa-uchitel-goda-respubliki-belarus-9934 [dostęp: 20. 4. 2020].

Зварот управы Рады Саюза беларускіх пісьменнікаў, 22. 3. 2007, https://nashaziamlia.org/2007/03/22/589/ [dostęp: 21. 8. 2019].

Из школьных программ будут исключены произведения опальных писателей?, 14. 3. 2007, http://news.tut.by/culture/84352.html [dostęp: 21. 4. 2020].

КАРЮХИНА, Т. Облава на облаву, 19. 3. 2007, http://www.belgazeta.by/ru/2007_03_19/vizavi/13586/ [dostęp: 21. 4. 2020].

Лукашэнка: Васіль Быкаў ня быў маім прыхільнікам, але ў яго ёсьць клясныя творы, 3. 11. 2014, https://www.svaboda.org/a/26619184.html [dostęp: 20. 4. 2020].

ЛУКАШЕНКО, A. Мы построили суверенное государство, 2. 3. 2006, http://president.gov.by/ru/news_ru/view/my-postroili-suverennoe-gosudarstvo-2367/ [dostęp: 20. 4. 2020].

ЛУКАШЕНКО, A. О мерах по решению проблем развития культуры и искусства, 1. 2. 2001, http://president.gov.by/ru/news_ru/view/vystuplenie-ag-lukashenko-na-soveschanii-o-merax-po-resheniju-problem-razvitija-kultury-i-iskusstva-5769/ [dostęp: 20. 4. 2020].

ЛУЧЕНКО, К. Лукашенко хочет, чтобы белорусские писатели были как Толстой и Шолохов, 21. 10. 2014, https://kp.ua/life/475328-lukashenko-khochet-chtoby-belorusskye-pysately-byly-kak-tolstoi-y-sholokhov [dostęp: 20. 4. 2020].

Праграма па беларускай літаратуры, 2020, http://mp.minsk.edu.by/main.aspx?guid=87891 [dostęp: 21. 4. 2020].

Чаргінец хоча перапісаць школьныя падручнікі літаратуры, 10. 6. 2011, https://nn.by/?c=ar&i=55588 [dostęp: 20. 4. 2020].

Andriej Moskwin (ur. 1963, Nieśwież, Białoruś) – slawista, kulturolog, tłumacz, dramaturg. Doktor habilitowany, adiunkt w Katedrze Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej Wydziału Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego (KSI WLS UW). Kierownik Pracowni Badań nad Teatrem i Dramatem w Europie Środkowo-Wschodniej w KSI. W KSI od 2002 roku. Prowadził przedmioty związane z Białorusią, m.in.: historia literatury białoruskiej; historia kultury i sztuki białoruskiej; praktyczna nauka języka białoruskiego; historia Białorusi: współczesne zagadnienia; pogranicze polskobiałoruskie; historia dramatu białoruskiego XX wieku; emigracja wschodniosłowiańska w XX wieku (wykład monograficzny); współczesna dramaturgia wschodniosłowiańska: zmiana paradygmatu (wykład monograficzny). Był inicjatorem i koordynatorem wyjazdów studentów KSI na Białoruś (Grodno – 2005, 2006) oraz na pogranicze polsko-białoruskie (2005, 2006). Opublikował wiele artykułów poświęconych różnym zagadnieniom historii literatury i kultury Białorusi. W 2014 roku ukazała się rozprawa habilitacyjna pt. Teatr białoruski: 1920–1930. Odrodzenie i zagłada. W 2016 roku publikacja ta została przetłumaczona na język białoruski i ukazała się drukiem w wydawnictwie „Логвінаў” (Mińsk, Białoruś). W 2017 roku została zgłoszona do konkursu „najlepsza książka 2016 roku” w nominacji „Nauki Humanistyczne”, ogłoszonego przez Międzynarodowy Kongres Badaczy Białorusi (odbywał się w Warszawie w dniach 15–17 IX 2017). W rezultacie zdobyła pierwsze miejsce i otrzymała Nagrodę imienia Zoi Kipiel. W 2018 roku ukazała się monografia Białoruskie czasopiśmiennictwo emigracyjne: „Пагонiя”, „Сакавiк”, „Наперад” (Warszawa), poświęcona białoruskiemu życiu literackiemu na emigracji po II wojnie światowej. Andriej Moskwin opublikował siedem tomów Nowej dramaturgii białoruskiej. Jest związany z życiem teatralnym i kulturalnym na Białorusi. Jest stałym gościem pięciu najważniejszych festiwali teatralnych: „M@rt.kontakt” (Mohylew), „Biała Wieża” (Brześć), „Słowiańskie Spotkania Teatralne” (Homel), „Festiwal Białoruskiej Dramaturgii” (Bobrujsk) oraz BelarusOpen (Mińsk). Występuje w roli członka jury oraz krytyka teatralnego.

Kontakt: amoskwin@uw.edu.pl