PROUDY

Starość jako fenomen egzystencjalny to ważne wyzwanie, któremu sprostać musi u kresu swego życia większość z nas. Zjawisko starości, odarte z kulturowego czy religijnego sztafażu konsolacyjnego, jawi się jako podwójne utrapienie: fizyczne i duchowe.

Człowiek stary boryka się przede wszystkim ze słabościami i dolegliwościami swego ciała: częściej zapada na zdrowiu, traci na wadze, kurczy się a w niektórych przypadkach pochyla ku ziemi wygięty w kabłąk. Jego skóra marszczy się, policzki zapadają (jakże wymowne są pod tym względem portrety twarzy Woltera w zaawansowanym wieku, wykonane w XVIII w. przez Jeana Hubera3) a włosy rzedną i siwieją. Zmysły, które wcześniej stanowiły naturalną przepustkę do otaczającego świata, na starość stępiają się i wyprowadzają człowieka w podeszłym wieku z równowagi (w sensie dosłownym jak i przenośnym). Starzec czuje i słyszy coraz gorzej, traci pewność chodu a jego kończyny drżą, tak że staje się on przedmiotem sarkastycznego bądź szczerego ubolewania ze strony najbliższych.

Przede wszystkim jednak człowiek stary traci ostrość postrzegania świata, gdyż jego wzrok z roku na rok stale się pogarsza. Pisał o tym utrapieniu późnego wieku Czesław Miłosz w wierszu Oczy:

Odzierany systematycznie z habitusu ciała stary człowiek nie znajduje spokojnej przystani we wnętrzu swego ducha. Tym, co osacza go coraz bardziej, jest myśl o nadchodzącym końcu, z którą musi się oswajać nieraz w całkowitej samotności i opuszczeniu. (Albert Camus: „W śmiertelnym świetle losu ukazuje się daremność“5)

Codziennym doświadczeniem starości staje się nadto dotkliwe uczucie pustki. Umierają krewni i odchodzą przyjaciele. Starzec opuszczony przez bliskich mu ludzi nie potrafi znaleźć pełni zrozumienia u tych, którzy się nim opiekują, gdyż nie łączy ich wspólna świadomość przeżytej przeszłości. Jak na złość, człowiek stary traci tzw. krótką pamięć, całym zaś sobą przenosi się w okres młodości, niepojętej lub obojętnej zazwyczaj dla przedstawicieli późniejszych generacji.

Odsunięty na boczny tor codziennych wydarzeń, z którymi powoli przestaje się utożsamiać, traktowany często przez otaczających go ludzi jako zło konieczne bądź uciążliwy wyrzut sumienia – stary człowiek zaczyna wieść swój własny, osobny żywot przeradzający się nieraz w trudną do pojęcia, pełną gorzkiego wyobcowania wegetację.

W dniu 1 października 1999 r. ukazał się List Ojca Świętego: Do moich Braci i Sióstr –ludzi w podeszłym wieku. Schorowany i chylący się ku kresowi ziemskiego życia Jan Paweł II pisał w nim m.in.:

W innym miejscu Papież dopowiadał:

Starzejący się Jarosław Iwaszkiewicz nie mógł oczywiście poznać tej papieskiej wypowiedzi na temat starości. Niewykluczone jednak, że gdyby ją znał, mógłby skorzystać z zawartych w niej rad. Jak bowiem pisze Ryszar Przybylski, pod koniec życia Iwaszkiewicz wyruszył w swoją ostatnią duchową podróż, której celem było zgromadzenie wiedzy o „intymnym i tajemnym doświadczeniu starości“7. Owocem tej niezwykłej podróży były liczne wiersze poświęcone zjawisku starzenia się i oczekiwania na śmierć, zawarte w ostatnich tomikach poetyckich: Ogrodach (1974), Mapie pogody (1977) i Muzyce wieczorem (1980), a także w ostatnich opowiadaniach. Pisze Przybylski:

Ostatnim akordem Iwaszkiewiczowskiego zmagania się ze starością, która nieuchronnie z roku na rok stawała się synonimem nadchodzącej śmierci, był wiersz Urania9:

Przypomnijmy: wiersz został napisany 2 lutego 1980 r. w podparyskiej wiosce Sailly10, gdzie przebywał na kuracji 86‑letni poeta. Autor Brzeziny zmarł niespełna dwa miesiące później, 20 marca 1980 r.

W utworze tym tylko pozornie na plan pierwszy wysuwa się tytułowa „Urania, sosna, siostra“. Tak naprawdę to „ja“ liryczne jest w centrum poetyckiego komunikatu! Osoba mówiąca w wierszu wręcz nachalnie zaznacza swoją obecność posługując się niezwykle emocjonalnie nacechowanymi składnikami wypowiedzi. Z wewnętrzną pasją zwraca się z dramatycznym apelem do drzewa. Świadczą o tym zwłaszcza liczne czasowniki użyte w trybie rozkazującym, pojawiające się w końcowej partii wiersza: „stójże“, „weźmij mnie“, „wyszarp“, „pogrzeb mnie, ratuj, daj swoje korony“.

Widać wyraźnie, że ten, kto mówi wierszu, stoi u kresu swoich dni („Uranio, muzo dnia ostatecznego,/ Bogini końca…“, „Wyszarp mi ręce, co już nie wyrosną“, „Pogrzeb mnie, ratuj…“). Osoba ta czuje nadchodzący kres i próbuje sprostać temu statecznemu wyzwaniu. Prawdopodobnie też lęk towarzyszący nadchodzącej śmierci stara się zamienić w heroiczny słowotok wychylony ku nieznanej lecz oczekiwanej przyszłości. Warto podkreślić, że w Uranii pojawia się kilka ważnych motywów eschatologicznych, choć zapośredniczonych przez semantykę symboliczną. Przypatrzmy się temu dokładniej.

Dla poprawnego odczytania ostatniego wiersza Jarosława Iwaszkiewicza kluczowa wydaje się symbolika przywoływanych przez podmiot liryczny dwóch pojęć: „Uranii“ i „sosny“. Urania, grecka muza astronomii i geometrii, przedstawiana zazwyczaj z kulą i cyrklem, symbolizowała ostateczny ład i harmonię panującą w zaświatach. Starożytni oddawali także cześć Afrodycie Uranii, która była boginią miłości doskonałej („niebiańskiej“). Postać tę uznać więc można za personifikację stanu doskonałego, pełnego i harmonijnego istnienia w wymiarze pozaziemskim.

Sosna symbolizuje natomiast długowieczność, wytrzymałość i nieśmiertelność. Wśród wielu symbolicznych znaczeń tego drzewa Władysław Kopaliński wymienia w Słowniku symboli11 następujące: długowieczność, wytrzymałość, zdrowie, męskość, płodność, nieśmiertelność („Zmarłym wrzucano do grobu gałązki sosny, aby wzmocnić odlatującą duszę, a zwłoki uchronić od zepsucia“).

Sosna jest drzewem, które w wielu kulturach samo w sobie stanowi symbol życia. Jego wertykalna (pionowa) pozycja oznaczać może oczekiwane połączenie ziemi z niebem, stanowi też czytelny symbol osi świata (axis mundi). Drzewo zatem to symboliczny pomost, dzięki któremu sprawy ziemskie przenoszone są niejako w przestrzeń wartości najwyższych, absolutnych („Bo palcem pnia swego ukazujesz niebo“).

(Warto dodać, że w tradycji chrześcijańskiej „drzewo krzyża“ stało się znakiem nieśmiertelności człowieka. Jak pisał Cyprian Norwid w wierszu Dziecię i krzyż: „[krzyż] stał się nam bramą“).

Podobne eschatologiczne sensy ewokują przywołane w wierszu Iwaszkiewicza motywy „jemioły“ i „pszczoły“. Ta pierwsza, jak podaje Władysław Kopaliński, symbolizuje „nieśmiertelność, gdyż rośnie bez korzeni i pozostaje wiecznie zielona, również wtedy, kiedy zamieszkałe przez nią drzewo straci liście“. Jemioła jest też symbolem życia, sił witalnych i płodności.

Z kolei pszczoła – to symbol pracowitości (może kojarzyć się z dorobkiem poetyckim), ale także zmartwychwstania i nieśmiertelności. Jak pisze Kopaliński: „Pszczoły znikały na czas zimy i wydawało się, że zmarły, a na wiosnę pojawiały się na nowo; odnoszono to do Demeter i Persefony, a później do Chrystusa“.

Wiersz Jarosława Iwaszkiewicza, choć utrzymany w tonacji elegijnej, nie jest oczywiście utworem religijnym. Trudno doszukać się w nim jednoznacznej topiki sakralnej i wpisanej w nią nuty chrześcijańskiej nadziei. Osoba utożsamiona z podmiotem lirycznym wiersza, czyli człowiek stojący u kresu swego życia, nie szuka pocieszenia w pobożnej postawie czy mistycznym uniesieniu ducha. Nie przyzywa też imienia Odkupiciela, któremu mógłby zawierzyć swoją przeszłość i przyszłość.

Stary bohater Uranii toczy natomiast swoiste zapasy ze śmiercią, która ma zakończyć jego życie. Ostatkiem sił zdobywa się na rozpaczliwy apel, który kieruje do sosny, a więc „przedstawicielki“ świata natury. Można by dopatrywać się w tym utworze manifestu witalizmu i światopoglądu panteistycznego. Użyte dwukrotnie słowo „nicość“, odnosić się może także do oczekiwanego stanu ponadczasowej pustki, wiecznego, bezosobowego trwania. (Ryszard Przybylski: „Przyjmij nicość. To sleep, to die“)12.

Wczytując się w zapis dramatycznych zapasów prowadzonych przez Jarosława Iwaszkiewicza ze starością, czyli śmiercią, myślę o trzech możliwych dopowiedzeniach. Po pierwsze, zapasy owe tylko na pierwszy rzut oka nie przypominają tych, o których pisał św. Paweł w Liście do Efezjan:

Po drugie, należy podkreślić, że dramatyczna ekspresja wpisana w ostatni wiersz Iwaszkiewicza niesie w sobie ogromny potencjał metafizycznego pragnienia, niezapośredniczonego co prawda explicite o wymiar religijny, ale równie żarliwego w swym oczekiwaniu na ostateczne spełnienie i odnowienie. Innymi słowy, życie dąży do śmierci (Heideggerowskie „Sein‑zum‑Tode“), ale jednocześnie ten stan cielesnego rozpadu świadomość człowieka niejako a priori kwestionuje i transcenduje. Aby wyrazić lepiej tę myśl, przytoczę fragment dzieła Maurice’a Maeterlincka Inteligencja kwiatów, który – jak sądzę – dobrze koresponduje z ideowym przesłaniem Uranii Jarosława Iwaszkiewicza:

Po trzecie, zastanawiając się nad wymową Uranii Iwaszkiewicza, przypominam sobie wiersz Czesława Miłosza pt. Wołacz – utrzymany w podobnie dramatycznej tonacji i w równie bezkompromisowy sposób dezawuujący fakt „skandalu śmierci“. Co więcej, bohater tego wiersza – podobnie jak bohater Uranii – pasuje się ze śmiercią, by w końcu pokonać ją siłą i wolą nieśmiertelnego ducha…

W obu wierszach napisanych przez „starych“ poetów brzmi to samo pragnienie i ta sama nadzieja. Jej przedmiotem jest pragnienie przetrwania w formie innej niż cielesna, czyli śmiertelna. W tym też sensie – jak sądzę – obaj poeci wpisują się w horyzont Pawłowych zapasów, mniej lub bardziej wyraźnie otwierając się na horyzont wielkanocnej Nadziei…