Wojciech Gorczyca

Uwagi ogólne

Funkcjonujące obecnie w Polsce podręczniki (Jakóbiec 1970; Barański, Semczuk 1975; Porębina, Poręba 1996; Mucha 2002; Drawicz 2002), w których można czytać o historii literatury rosyjskiej, opracowywane w latach 70. i 90. XX wieku oraz wznawiane na początku trzeciego tysiąclecia w wielu istotnych kontekstach nie wytrzymują dzisiaj krytyki. Oczywiście, zauważalna jest różnica między sposobem rozumienia określonych zjawisk literackich i kulturowych u różnych autorów - np. między dwutomowym podręcznikiem (od literatury staroruskiej do 1917 roku) zredagowanym przez Mariana Jakóbca, a podręcznikiem Bronisława Muchy, który dzieje literatury rosyjskiej (od okresu staroruskiego do współczesności) zawarł na 400 stronach, posługując się w dużej mierze sowiecką literaturą przedmiotu i popełniając niemało błędów merytorycznych. Szereg rozdziałów podręcznika Jakóbca, opracowanych przez znawców przedmiotu wysokiej klasy (np. Wiktor Jakubowski, Zbigniew Barański, Ryszard Przybylski) zachowuje do dzisiaj swą aktualność, jakkolwiek wiele ustaleń wymaga pewnych przewartościowań. ”Kultowa” Historia literatury rosyjskiej pod red. Andrzeja Drawicza w odniesieniu do wybitnych przedstawicieli literatury rosyjskiej, takich jak Mikołaj Gumilow, Anna Achmatowa, Michał Bułhakow, Marina Cwietajewa i późniejszy Aleksander Wampiłow uprawia redukcjonizm poznawczy, rozbudowując do monstrualnych rozmiarów np. wiedzę dotyczącą realizmu socjalistycznego. Sposób interpretacji literatury partyjnej tego okresu dokonany „naukowo” przez Piotra Fasta (2002; 329-370) powiela w dużej mierze niechlubne wzorce, jakie można znaleźć u Piotra Wychodcewa i zupełnie nie odpowiada współczesnemu rozumieniu powieści produkcyjnej, sztandarowemu gatunkowi realizmu socjalistycznego, które charakteryzuje badania Józefa Smagi (1991) Katarzyny Dudy (2004) i  Orlando Figesa (2010). W ich przekonaniu jest to literatura partyjna, folklor partyjny.

Jest kilka innych powodów, aby mówić o potrzebie stworzenia nowych podręczników, włączających w szerokim zakresie problemy badań kulturowych, w tym zjawisko dyskursu władzy (Markowski a 2007; 519-548), które literaturze rosyjskiej jest bliskie jak żadnej innej literaturze słowiańskiej. Wyróżnia to literaturę rosyjską niekorzystnie na tle innych literatur słowiańskich, powoduje, że niektórzy poeci (Aleksander Puszkin) i pisarze (Lew Tołstoj) utrzymują dzisiaj jeszcze pozycje zbyt wysokie. Innymi słowy, potrzebna jest inna hierarchizacja wartości.

Podstawowym elementem różniącym literaturę rosyjską od polskiej jest fakt funkcjonowania jej w innej cywilizacji, czego nie podkreślano, lub podkreślano niedostatecznie przekonywająco ‒ cywilizacji turańskiej, która „sprzymierzyła się” z bizantyjską. Współkonstytuowało to funkcjonowanie cywilizacji gromadnościowej z monizmem prawa publicznego i jego reprezentantem ‒ carem-chanem. 250 lat niewoli tatarsko-mongolskiej, kulturowy amok, jaki wprowadził Iwan Groźny w okresie swego panowania na Rusi (1547‒1584), spowodował zapaść kulturową, z której Rusini nie mogli się wydobyć aż do  XVIII wieku (Gorczyca 2012; 21-27). Konsekwencje takiego stanu rzeczy wiążą się z brakiem jakichkolwiek wpływów Renesansu, a co za tym idzie Baroku (Gorczyca 2008; 7-14). W latach 70. XX wieku pojawiły się w polskim literaturoznawstwie rusycystycznym głosy twierdzące, że wiek XVII przebiegał pod znakiem Baroku oraz że Barok zastąpił w Rosji Odrodzenie, co powielało myśl znanego literaturoznawcy sowieckiego Dymitra Lichaczowa (Kołakowski 1975; 100). Głosy te powtórzyły się w 2004 roku (Suchanek; 230-231). Twierdzenia, że Szymon Połocki był pierwszym rosyjskim poetą barokowym, że ikona Sergiusza Uszakowa Trójca Święta, malarza nadwornego cara Aleksego Michajłowicza, wykazuje szereg cech, które łączą ją z Barokiem, należy dzisiaj między bajki włożyć i zapamiętać, co następuje:

• Rosjanie w epoce europejskiego Baroku (koniec XV ‒ II poł. XVII w.) nie dysponowali językiem narodowym literackim, teksty tworzono w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, a Połocki korzystał, wzorując się na Janie Kochanowskim, z systemu sylabicznego, który kompletnie nie odpowiada naturze języka rosyjskiego (np. zmienność akcentu). Aleksander Brueckner stwierdza wprost, iż poziom „intelektualny” tworzonych przez Połockiego rymów nie dorównywał nawet kantyczkom (Brueckner 1922; 447),
• patriarcha Nikon w poł. XVII w. wprowadził ukaz zabraniający pod karą śmierci tworzenia portretów osób świeckich. Tzw. parsuny (np. parsuna Iwana Groźnego jako św. Pawła) oceniano w polskim literaturoznawstwie rusycystycznym jako zbliżenie się do Baroku, co jest kompletnym nieporozumieniem. Problem przestrzeni trójwymiarowej, jaką wprowadzał Leonardo da Vinci, na Rusi w XVI i XVII wieku nie istniał. Rysunki znajdujące się w Nikonowskom licewom swodie wydanym z inicjatywy Iwana Groźnego preferują przestrzeń dwuwymiarową (Gorczyca a 2013; 109-120).

Wyrąbanie okna na Europę przez Piotra I pozwoliło przede wszystkim, jeśli chodzi o architekturę, stworzyć za ogromne pieniądze w Rosji tzw. klasycyzm rosyjski, wybudować na trupach 100 tysięcy ludzi nowe miasto nad brzegami Newy, które, w sensie symbolizacji myśli władcy, było przeniesieniem na północ walorów architektonicznych Amsterdamu i Wenecji. Korzystanie z „dóbr” Europy odbywało się w szybkim tempie, nie miało ono jednak nic wspólnego z tworzeniem dóbr kultury narodowej.

Największe rosyjskie dzieła literackie XVIII wieku ‒ ody Michała Łomonosowa, Wasyla Triediakowskiego, satyry Antiocha Kantiemira, tragedie Aleksandra Sumarokowa ‒ nie miały charakteru narodowego. Wszystkie należały do tradycji neoklasycznych. Największą przeszkodą w rozwoju literatury narodowej był brak języka literackiego. Osiemnastowieczny język pisany był mieszaniną archaicznego języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, biurokratycznego żargonu i latynizmów, które przywieźli do Rosji Polacy. Na początku wieku XIX poeci rosyjscy stanęli przed zadaniem stworzenia języka literackiego. W podręcznikach Historii literatury rosyjskiej można niejednokrotnie spotkać opinię, iż twórcą tego języka jest Aleksander Puszkin. Kiedy czyta się teksty Puszkina i Michała Lermontowa nie tak przecież odległe w czasie, nie trudno dojść do wniosku, że walory poezji i prozy Lermontowa przewyższają o głowę to, co stworzył Puszkin. Ustalenie, iż Puszkin jest ojcem rosyjskiego języka literackiego bierze swój początek z niwy ideologicznej lat 30. XX wieku. Kult Puszkina swoje apogeum osiągnął w 1937 roku (100 lecie śmierci poety). Wówczas to Prawda obwołała poetę „istotą półboską”, a Komitet Centralny wydał rozporządzenie, w którym poetę nazwano „twórcą rosyjskiego języka literackiego”, „ojcem literatury rosyjskiej”, a nawet „twórcą komunizmu” (Figes 2010; 361) Wznosząc pomniki Puszkina, reżym zabijał jego literackich potomków w tym właśnie Michała Lermontowa, o którym Antoni Czechow jako mistrz krótkiej formy sformułował opinię, iż jest on najlepiej piszącym rosyjskim poetą.

Problemy szczegółowe

Literatura staroruska. Na pewno szereg ustaleń wniesionych przez wybitnego znawcę literatury staroruskiej, Wiktora Jakubowskiego (1970; 99, 120-123), znajduje dzisiaj potrzebę ich przypomnienia. Wiele z nich wymaga jednak reinterpretacji. Dotyczy to przede wszystkim problemów związanych z oceną tekstów hagiograficznych oraz Słowa o wyprawie Igora – także silniejszego akcentowania faktu, że epoka Groźnego odcisnęła swe fatalne piętno na rozwoju myśli kulturowej Rusi Moskiewskiej (mitomaństwo Iwana Groźnego). Potrzebne jest tutaj mocniejsze zaakcentowanie problematyki związanej z dyskursem władzy i przemocą symboliczną. Jakubowski np. unika, co zrozumiałe, prawd dotyczących poddania się Aleksandra Newskiego Tataro-Mongołom (wówczas poganom), krwawego tłumienia przez niego powstań Rusinów przeciwko najeźdźcom oraz zabijania katolików nawracających pogan na wiarę chrześcijańską (Buława 2010; 73-90). W ten sposób Jakubowski pominął aspekt etyczno-polityczny w badaniach literaturoznawczych, szczególnie zaś sens tropologiczny Żywotu Newskiego, co wiąże się odniesieniem do Starego Testamentu i historii. Nie do przyjęcia z punktu widzenia badań kulturowych są stwierdzenia Jakubowskiego na temat Słowa o wyprawie Igora. Ten znany skądinąd tekst ocenia uczony jako „szczytowe osiągnięcie literatury europejskiej średniowiecza”, jako epos bohaterski (rycerski), co kojarzy np. z Pieśnią o Rolandzie. Jako epos rycerski czy bohaterski Słowo o wyprawie Igora oceniane dzisiaj być nie może z kilku choćby powodów: na Rusi rycerstwa nigdy nie było; zachowanie Igora jako dowódcy wyprawy nie ma nic wspólnego z toposem rycerza europejskiego, o którym pisze Maria Ossowska (2001; 412-427). Poddanie się Połowcom, z którymi łączyły Igora więzy krwi i wcześniejsze układy militarne (Połowcami - poganami!) dyskredytują księcia, buńczucznie zapowiadającego przed wyprawą, że lepiej „dać się porąbać aniżeli wziąć do niewoli”. Profil literacki postaci Igora jest zaprzeczeniem postawy rycerza Rolanda walczącego za wiarę i za swego króla.

Podobną interpretację Słowa o wyprawie Igora znajdujemy w podręczniku Bogusława Muchy. Mucha pomija istotny dla rozumienia tła kulturowego epoki staroruskiej tekst homilii mnicha Hilariona Słowo o prawie i łasce (1051). Tekst jest egzemplifikacją pierwszej schizmy (toposu odejścia) dokonanej przez księcia Jarosława Mądrego bezprawnie powołującego na tron metropolitalny w Kijowie właśnie mnicha Hilariona. Ów rodzaj bezprawia sankcjonuje dążność do kolejnych schizm (Izasław II i Dymitr Doński) oraz przyznanie autokefalii cerkwi ruskiej po Soborze Florenckim (1438-1439). Z tego rodzaju dążeń polityczno-religijnych wyłania się wyraźny profil dyskursu władzy o charakterze satrapii orientalnej, który będzie określał w przyszłości wartości etyczno-polityczne szeregu tekstów takich autorów jak Symeon Połocki, Aleksander Puszkin, Lew Tołstoj, Aleksy Konstantynowicz Tołstoj.

Oświecenie i sentymentalizm. Jak słusznie stwierdza Orlando Figes, literatura oświeceniowa w Rosji była neoklasycystyczna i w żadnym sensie nie może ona pretendować do miana literatury narodowej. Zresztą „teoria trzech stylów” Michała Łomonosowa z założenia jest utopijną. Łomonosow w dalszym ciągu stosuje (tak jak Symeon Połocki w okresie schyłkowym literatury staroruskiej) staro-cerkwieno-słowianizmy, odnosząc je do stylu wysokiego (oda, tragedia) i  dając temu dowód w znanej odzie poświęconej wstąpieniu na tron córki Piotra I, Elżbiety Piotrowny. Wprowadzając mitologizmy rzymskie, jednoznacznie reklamuje mit ideologiczny Moskwa III Rzym. W ten sposób łączy to, co „ruskie” z tym, co „rzymskie”, osiągając intelektualnie poziom myślenia narzucony przez Iwana Groźnego, nie mający nic wspólnego z oświeceniowa kategorią rozumu i koncepcją władcy jako filozofa na tronie. Podręcznikowy ogląd twórczości Łomonosowa, jakiego dokonał Tadeusz Kołakowski (1975; 120-126), jest laurką złożoną poecie (też humaniście, chemikowi i lingwiście), urodzonemu w kraju, który nie zaznał wpływu Odrodzenia i Baroku.

Przedstawiciel rosyjskiego sentymentalizmu, Mikołaj Karamzin – pisarz carski, autor wielotomowej Historii państwa rosyjskiego, zdecydowany wróg Polski, jest znany przede wszystkim z opowiadania Biedna Liza. Do powodzenia utworu, jak pisze Kołakowski, przyczyniła się w znacznym stopniu jego wymowa humanistyczna. Czyżby? Postać Lizy zachowuje parametry gender charakterystyczne dla sentymentalizmu: dziewczyna z ludu dysponująca uczuciem miłości, wątek miłosny sytuowany na wsi (kategoria o nacechowaniu dodatnim) oraz w mieście (kategoria o nacechowaniu ujemnym). Wątek miłosny Karamzin dramatyzuje „łzawo”. Bohatera (Erasta) wyposaża w prototypowe cechy postaci wzięte z powieści łotrzykowskiej. Dzięki temu gender Lizy w odczuciu czytelnika zyskuje na wartości (czystość, niewinność). Konteksty genderowe (figura) umieszcza autor na tle dwóch kardynalnie ważnych dla opowiadania kategorii-wartości: religii prawosławnej i państwa. Sentymentalne moralizatorstwo Karamzina jako pisarza i historyka carskiego eksponuje istotność tych dwóch kategorii-wartości, co pozwala mówić o ich związkach z kompleksami ideologicznymi „Moskwa trzeci Rzym” i „Moskwa - Nowa Jerozolima”. Istotnym osiągnięciem Karamzina był jego styl prozy. Dokonał m.in. przekształceń języka literackiego. Zrezygnował z rozbudowanych okresów i sztucznego układu słów w zdaniu oraz wyeliminował słownictwo staro-cerkiewno-słowiańskie i gminne. Celem Karamzina było zbliżenie języka literackiego do mowy potocznej kół wykształconych w Rosji. W dużej mierze mu się to udało. W tym sensie uczeń (Aleksander Puszkin) nie przerósł mistrza.

Preromantyzm. Dla preromantyzmu rosyjskiego istotna jest sylwetka Konrada Rylejewa – poety-dekabrysty. Sposób rozumienia programu dekabrystów oraz najistotniejszego tekstu Rylejewa, pt. Wojnarowski w funkcjonujących w chwili obecnej podręcznikach nie odpowiada temu, co ustala na temat dekabrystów np. Ludwik Bazylow i temu, jak kreuje postać Wojnarowskiego i Mazepy w poemacie autor. Program w swej naturze utopijny wypowiadał się za monarchią konstytucyjną z imperatorem na czele, nie odrzucał polityki imperialnej Rosji, a Polskę widział jako „wolne” państwo o strukturach władzy (cywilnej i wojskowej) całkowicie podporządkowanej Rosji (Bazylow 1983; 138-147). Zarówno Wojnarowski jak i Mazepa po „rehabilitacji” jawią się jako zwolennicy polityki Piotra Wielkiego, co głośno zaznacza autor np. w chwili śmierci Mazepy. Wojnarowskiego, zdecydowanego wroga Polski, który ewidentnie analizuje swoje odejście od Piotra I jako błąd, dotyka „łaska” cara (list od cara przywieziony przez Millera), ale już po jego śmierci. Wielce ekspresyjnie ujęty konflikt wewnętrzny bohatera nie ma nic wspólnego z romantycznie rozstrzyganym problemem względności prawdy. Jest on podporządkowany ekspiacji bohaterów i „moralnemu” dojrzewaniu do prawdy – do uznania za swego prawowitego władcę cara Piotra I. Ten rodzaj dyskursu też nie ma nic wspólnego z tym, co pisze w Konradzie Wallenrodzie Adam Mickiewicz. Tragizm egzystencji Wallenroda (oddanego sprawie wolności ojczyzny, skazanego przez Zakon za zdradę i popełniającego samobójstwo) wywodził się z jego dramatu moralnego, a źródło jego rozdarcia wewnętrznego zbliżało go do bohaterów dramatów Szekspira (Gołaszewska 1990; 35-36).

Romantyzm. Autorzy rozdziałów poświęconych twórczości Aleksandra Puszkina potwierdzają jego związki z romantyzmem. Podkreśla się zatem, że za pierwszy romantyczny utwór w literaturze rosyjskiej należy uznać Jeńca Kakazu oraz że rosyjska dramaturgia romantyczna reprezentowana jest przez Borysa Godunowa (Mucha 2002; 186-187). Z wcześniejszymi tego rodzaju ustaleniami spotykamy się u Ryszarda Łużnego (1970; 513, 537), piszącego, iż w Borysie Godunowie mamy do czynienia z koncepcją nowoczesnego romantycznego historyzmu. Łużny wpada wręcz w zachwyt uwielbienia, stwierdzając, iż Puszkinowi nikt ze […] współczesnych (czy to w Rosji, czy w Europie – uzup. W.G) nie dorównuje w pasji śmiałego przełamywania schematów i ograniczeń, tworzenia nowych, oryginalnych, artystycznych rozwiązań”. W moim przekonaniu twórczości Puszkina dzisiaj nie można wiązać z romantyzmem. Powód podstawowy jest jeden. Poeta ten był poetą dworskim – carskim. Przed słynną rozmową z carem Mikołajem I na Kremlu (8.09. 1826 r.), a tym bardziej po niej Puszkin odrzucał prawo naturalne Rousseau, dając o tym znać szerszej publiczności m.in. w odzie Wolność i Eugeniuszu Onieginie. Po wyjeździe (właściwie ucieczce) Adama Mickiewicza z Rosji odsądził go od czci i wiary w wierszu On między nami żył. Był więc Puszkin zwolennikiem cywilizacji gromadnościowej, monizmu prawa publicznego i polityki imperialnej Rosji. Jego teksty o Kaukazie (Jeniec Kaukazu, Podróż do Erzerumu) są ewidentnym potwierdzeniem tego stanowiska.

Jedynym, na miarę europejską, poetą, dramaturgiem i pisarzem reprezentującym konwencję romantyczną, jest Michał Lermontow. Przy okazji Lermontow jest pisarzem realistą, któremu obce jest myślenie spekulatywno-konstrukcyjne. Z typowo romantycznym konfliktem, w którym mamy do czynienia z uwewnętrznieniem prawdy o ‘przestępstwie’ i ‘zemście’, której krwawym mocodawcą jest car Iwan Groźny, spotykamy się np. w Pieśni o carze Iwanie Wasiljewiczu, młodym opryczniku i udałym kupcu Kałasznikowie (Gorczyca 2012; 123-142). W omawianych podręcznikach Lermontow jest prezentowany jako poeta, którego artystycznym pierwowzorem był Puszkin, a problem Kaukazu, intrygujący tak mocno Lermontowa oceniony został przez Antoniego Semczuka (1975; 555) następująco: „Wziął za treść (Tołstoj w opowiadaniu Wybieg – uzup. W.G.) epizod z walk rosyjskich na Kaukazie, wyszydził w komentarzu romantyczną koncepcję bohatera żywotną dzięki Lermontowowi i Marlińskiemu. W następnym opowiadaniu cyklu kaukaskiego, w Wyrębie lasu Tołstoj skupił się na krytyce romantycznej egzotyki kaukaskiej”. Przyznając rację Lwu Tołstojowi, Semczuk popadł w wulgarny socjologizm i tendencyjnie podkreślił zasługi drugiego po Puszkinie trubadura imperium.

Skrajni utopiści. Podobny punkt widzenia na twórczość Tołstoja prezentuje Bogusław Mucha, twierdząc, iż w opowiadaniach kaukaskich pisarz wprowadził realistyczną interpretację, a Opowiadania sewastopolskie przepełnione są patriotyzmem i akcentami pacyfistycznymi. Ten skądinąd ideologicznie uzasadniony pogląd należy dzisiaj odrzucić, podobnie jak stwierdzenie, iż w Wojnie i pokoju Tołstoj interpretował historię jako wynik działania sił fatalistycznych (Mucha 2002; 344, 347). Upatrywanie w Tołstoju pisarza tworzącego w manierze realistycznej jest wielkim nieporozumieniem. Autor Wojny i pokoju tworzy w kluczu sentymentalno-oświeceniowym, opartym na myśleniu spekulatywno-konstrukcyjnym, które swe źródło wywodzi z filozofii idealistycznej spod znaku Platona (Gorczyca a 2014; 7-23). Utopia Tołstoja jest skrajnym połączeniem monizmu prawa publicznego z założeniami idei narodnickiej. W konsekwencji sprawiło to, że łączył eklektycznie różne filozofie, religie i teorie sztuki (Paprocki 2008). W ten sposób postawił Chrystusa w jednym szeregu z Buddą, Kartezjuszem, Sokratesem, Spinozą i innymi nauczycielami etyki. Odrzucił Boga osobowego. Chrystus, według niego, nie jest synem Bożym, nie jest też Zbawicielem. A jeżeli nie był Bogiem, to modlitwy do Niego, a także sakramenty, świątynie i nabożeństwa są bluźnierstwem (Dębiński 1910: 114‒115). Z powyższym stanowiskiem koresponduje punkt widzenia Ivo Pospišila, który pisze o utopijnym ekstremizmie Tołstoja i jego krytyce Szekspira (2014; 21).

Według Mikołaja Bierdiajewa, Tołstoj zajął miejsce w procesie powrotu do pogaństwa przez niszczenie wiary chrześcijańskiej. Nadał w ten sposób ton rewolucji rosyjskiej, która jest tryumfem jego idei w sensie moralności jak i amoralizmu jako dwóch stron chorej świadomości. Tołstoj wychował inteligencję rosyjską we wrogości do wszelkiej religii, a jego uproszczona moralność skrajnego anarchisty stała się bardzo przydatna dla rewolucjonistów (Bierdiajew 1918: 78‒86; Koncewicz 1918: 4). Rewolucja Tołstojowska zakładała dwa etapy: moralny i socjalny i, jako egzotyczna utopia, odnosiła się przede wszystkim do chłopa (Gorczyca b 2013; 3-22). Za główną przyczynę zła, jak wiadomo, uważała własność ziemi. Według Lenina, doktryna Tołstojowska była utopijna i reakcyjna. Nie wynika jednak z tego, iżby nie była socjalistyczna.

Przytoczone stanowiska Pospišila, Henryka Paprockiego i Mikołaja Bierdiajewa nie wymagają rekomendacji. Podobny punkt widzenia na twórczość Tołstoja jako pisarza i społecznika autorom charakteryzowanych podręczników był, ze względów ideologicznych, obcy.

Koncepcja prymitywizmu wschodniego Tołstoja oraz mit syberyjski Fiodora Dostojewskiego (Poźniak 1992) ma niewątpliwy związek z destrukcyjnymi utopiami rosyjskich symbolistów u podstaw których leżą: „światło ze Wschodu”, panmongolizm, Scytowie, Hunowie oraz Prometeusz wykuwający sierp w jaskini niedaleko Bajkału. Utopie realizowane w tekstach Włodzimierza Sołowiowa (Ex oriente lux, Panmongolizm), Walerego Briusowa (Scytowie, My – Scytowie, Hunowie przyszłości), Wiaczesława Iwanowa (Prometeusz), Aleksandra Błoka (Scytowie, Dwunastu) (Gorczyca b 2014; 167-182) są tego dowodem. W podręcznikach tego rodzaju „osiągnięcia” poetyckie są oceniane jako rewolucyjny zryw kulturowy, jako demonizowanie realnej rzeczywistości (Bobilewicz 2002; 64-66). W ten sposób np. Aleksander Macedoński, któremu poświecił Briusow odę i nekrolog oraz niemało rozważań o charakterze ideowej spekulacji (Gorczyca b 2008; 41-47) jawi się w podręcznikach jako symbol wiecznego dążenia naprzód, co w świetle ustaleń Franka Walbanka (2003; 31, 34) na temat toposu Aleksandra Macedońskiego i jego polityki imperialnej jest dzisiaj zupełnie nieaktualne. Walbank wyraźnie dyskredytuje ten rodzaj polityki, która prowadziła m.in. do wyniszczenia Macedończyków i Greków, do zniszczenia demokracji ateńskiej.

Pisarze i poeci semantycznie wiarygodni. Zaliczyć do nich można Mikołaja Gumilowa, Annę Achmatową jako akmeistów oraz Antoniego Czechowa, Iwana Bunina, Marinę Cwietajewą i Michała Bułhakowa.

Wypowiedzi na temat twórczości tych przedstawicieli literatury rosyjskiej zawarte w polskich podręcznikach, jeśli chodzi o trafność spojrzenia, cechuje bądź to redukcjonizm poznawczy, tendencyjnie ideologiczne odczytanie, bądź o niektórych w ogóle się nie mówi. Zdarzają się także interpretacje trafne. Mucha np. zupełnie milczy na temat Czechowa. Bardzo tendencyjnie odczytują powieść Bułhakowa Mistrz i Małgorzata Gabriela Porębina, Stanisław Poręba (1996; 435) oraz Piotr Fast (2002; 380), zgodnie stwierdzając, że istotna w rozumieniu powieści jest przemiana, jakiej doświadcza Piłat, bez, dodam, uwzględnienia przez autorów postaci Jeszui Ha-Nocri jako hipostazy Jezusa Chrystusa. Problem moralnego oczyszczenia (problem winy i tchórzostwa) jako nadrzędny dla powieści zostaje w ten sposób pozbawiony podstawowego źródła, jakim jest Chrystus - Bóg i człowiek. To na swój sposób „tołstojowskie” rozumienie relacji Jeszua Ha-Nocri – Piłat – Mistrz należy dzisiaj odrzucić. W żadnym z podręczników dzieło Mariny Cwietajewej nie doczekało się należytego omówienia, jakkolwiek wyrywkowym spostrzeżeniom Barańskiego na temat twórczości tej poetki trudno odmówić trafności.

Niewątpliwie wśród kilku podręcznikowych interpretacji osiągnięć Gumilowa i Achmatowej na plan pierwszy wysuwają się ustalenia Ryszarda Przybylskiego (1970; 714, 715, 716), ciągle aktualne, szkoda, że pozbawione ocen istotnego dla twórczości założyciela Cechu Poetów cyklu wierszy, Droga konkwistadorów.

Formalizm. Temu bardzo istotnemu dla rozwoju światowej myśli literaturoznawczej i językoznawczej kierunkowi (Markowski 2007; 111-132) w podręcznikach poświęca się bardzo mało miejsca. Mucha wspomina o formalizmie rosyjskim tylko mimochodem, Tomasz Tyczyński jako autor rozdziału w Historii literatury rosyjskiej XX wieku pod red. Andrzeja Drawicza stwierdza, iż formalizm był w sumie krótkotrwałym zjawiskiem w rosyjskiej nauce o literaturze, a Jerzy Tynianow zaprezentował socjologiczne ujęcie procesu literackiego. Takie stanowisko, sadzę, jest pokłosiem funkcjonujących jeszcze wśród polskich rusycystów poglądów narzuconych w latach 70. XX wieku przez sowieckich literaturoznawców, iż formalizm wulgaryzował historię, co wiązało się z pomijaniem istotnych dla rozumienia historii tzw. realnych kontekstów. To z gruntu fałszywe stanowisko, sformułowane przez zakompleksionych i oddanych „realiom” socjalizmu reprezentantów sowieckiej nauki należy odrzucić i zaprezentować osiągnięcia przedstawicieli formalizmu zgodnie z istniejącym stanem rzeczy tak w odniesieniu do tekstów przez nich opracowanych, jak i w odniesieniu do współczesnych i wiarygodnych interpretacji ich twórczości w zakresie teorii literatury, filmologii oraz rozwoju powieści historyczno-biograficznej (Gorczyca 1982; 43-58; Markowski 2007; 111-132). Warta dokładniejszego omówienia jest przede wszystkim twórczość Jerzego Tynianowa jako teoretyka literatury, pisarza i filmologa. Tynianow zaprezentował bowiem oryginalny, konsekwentny program teoretycznoliteracki, który bardzo owocnie wdrożył jako pisarz w wiekopomnej powieści strumienia świadomości, traktującej o życiu Aleksandra Gribojedowa (Śmierć Wazyr Muchtara). Dołożył w ten sposób cegiełkę do procesu powstawania powieści historycznej w Europie (ściślej historyczno-biograficznej).

Lata dwudzieste i trzydzieste oraz do 1990 roku. W Historii literatury rosyjskiej 1917-1991 autorstwa Gabrieli Porębiny i Stanisława Poręby oraz w Historii literatury rosyjskiej XX wieku wydanej pod redakcją Andrzeja Drawicza omówienie tego okresu zajmuje autorom ponad 400 stron (w pierwszym i drugim wypadku). Jest to o prawie 300 stron za dużo (w pierwszym i drugim wypadku). Można uznać, że wydanie podręczników w takiej postaci w latach 90. i ich wznowienie na początku trzeciego tysiąclecia było wielkim nieporozumieniem (nota bene charakterystyka symbolizmu i akeizmu w podręczniku Drawicza jest o wiele słabsza aniżeli w podręczniku Jakóbca z 1970 roku). Tego rodzaju rozpiętość bardziej mogłaby zainteresować politologów bądź socjologów, a nie filologów – w tym przyszłych literaturoznawców. W sensie artystycznym literatura ta nie posiada istotniejszych wartości. Dzisiaj trzeba pisać przede wszystkim o potrzebie dużej redukcji informacji na temat literatury rosyjskiej do 1953 roku oraz zastoju breżniewowskiego. Na dobrą sprawę sowietologiczna literatura lat 20. i 30. da się omówić na dwudziestu – trzydziestu stronach łącznie z założeniami tzw. realizmu socjalistycznego, któremu Piotr Fast całkowicie w dobrej wierze poświęca ponad 40 stron. Problem w tym, że bardzo uzdolnieni i jednocześnie prześladowani przez system pisarze – tacy np. jak Aleksander Wampiłow i Josif Brodski – nie doczekali się interpretacji, która przybliżyłaby dzisiejszemu studentowi najistotniejsze ich osiągnięcia. Dziwne, że literatura partyjna, jaką była powieść produkcyjna, zbudowana na trupach ponad 40 milionów Rosjan, cieszyła się wśród autorów wymienionych podręczników takim wzięciem? Przecież w Słowniku rodzajów i gatunków literackich opracowanych przez markowych polskich uczonych (Gazda 2006) termin ten nie doczekał się omówienia. I słusznie. Faktycznie, literaturę tę można nazwać „łagrową”, jako że bohaterowie to więźniowie łagrów stalinowskich budujący ze śpiewem na ustach elektrownie, cementownie po to, aby realizować ustalenia industrialnego prometeizmu, w imię którego liczyła się przede wszystkim produkcja stali na cele militarne. Warto podkreślić, iż problem ten rozpatrywał niedawno intertekstualnie Pospišil, pisząc o socjalizmach modernistycznych w kontekście utopizmu, którego źródłem jest idealizm transcendentny. Uczony czeski przywołał czas stalinowskich gułagów i hitlerowskich obozów koncentracyjnych (2014; 22).

Na szczęście literatura obozowa, która zaczęła powstawać w Rosji latach 50. i której twórcami są Aleksander Sołżenicyn oraz Warłam Szałamow doczekała się solidnego omówienia w rozdziale opracowanym przez Andrzeja Drawicza.

Bibliografia

Omawiane podręczniki

Literatura rosyjska. Podręcznik, t. I i II, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1970.

Literatura rosyjska w zarysie, t. I i II, red. Zb. Barański i A. Semczuk, Warszawa 1975.

Porębina G., Poręba S., (1996), Historia literatury rosyjskiej 1917-1991, Katowice.

Mucha B., (2002), Historia literatury rosyjskiej. Od początków do czasów najnowszych, Warszawa-Kraków.

Historia literatury rosyjskiej XX wieku. Praca zbiorowa pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002.

Monografie, artykuły

Bazylow L., (1983), Historia Rosji, t. II, Warszawa.

Бepдяeв M., Духи pуccкoй peвoлюции, в: Из глyбины. Cбopник cтaтeй o pyccкoй peвoлюции, Мocквa, 1918, cтp. 78‒86. Cyt. za: Paprocki H., 2008, Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com....

Bobilewicz G, (2002), Symbolizm w poezji, w: Historia literatury XX wieku, op. cit.

Brueckner A., (1922), Historia literatury rosyjskiej, t. I (987-1825), Lwów-Warszawa-Kraków.

Buława K., (2010), Tropologiczny sens Żywota Aleksandra Newskiego oraz Słowa o życiu i śmierci wielkiego księcia Dymitra Iwanowicza, cara ruskiego, in: Studia Slavica XIV, Ostrava, s. – 73-90.

Dębiński K., 1910, Raskoł i sekty rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, Warszawa, 114‒115. Cyt. za: Paprocki H., 2008, Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com....

Duda K., (2004), Literatura rosyjska XX wieku, w: Rosjoznawstwo, red. L. Suchanek, Kraków.

Fast P., (2002), Realizm socjalistyczny, w: Historia literatury rosyjskiej XX wieku, op. cit., s. – 329-370.

Figes O., (2010), Taniec Nataszy. Z dziejów kultury rosyjskiej, przeł. Wł. Jeżewski, Warszawa.

Gołaszewska M., (1990), Adam Mickiewicz (1798-1829), w: Literatura polska. Romantyzm. Pozytywizm, pod red. tejże i J. Kulczyckiej-Saloni, Warszawa.

Gorczyca W., (2012), Iwan IV Groźny. Portret kulturowy władcy, Bielsko-Biała.

Gorczyca W., (2008), Briusow * Iwanow * Gumilow. Prawdy o micie, symbolu i historii, Bielsko-Biała.

Gorczyca W., (2013 a), Идейные и художественные ценности «Никоновского лицевого свода» и миф, история и трехмерность пространства в ренессансе, w: Revitalizace hodnot: Umění a literatura, ed. J. Dohnal, Brno 2013, s. – 109‒120.

Gorczyca W., (2014 a), Pułapki utopizmu w Wojnie i Pokoju Lwa Tołstoja, in: Studia Slavica XVIII/ 1, Ostrava, s. – 7-23.

Gorczyca W., (2013 b), Utopia chłopska Lwa Tołstoja w Wojnie i pokoju, in: Slavica Litteraria X/ 16/ 1-2, s. – 3-22.

Gorczyca W., (2014 b), Wschodni utopizm Włodzimierza Sołowiowa i symbolistów rosyjskich, w: Problemy utopii i antyutopii w literaturach słowiańskich i historii Słowian. Red. naukowa W. Gorczyca i I. Pospíšil, Bielsko-Biała 2014, s. – 167-182.

Gorczyca W., (1982), Inspiracje filmowe w twórczości prozatorskiej Jurija Tynianowa lat dwudziestych, in: Slavica Wratislaviensia, XXIII 1982, s. – 43-58.

Jakubowski W., (1970), Piśmiennictwo zjednoczonego państwa moskiewskiego, w: Literatura rosyjska. Podręcznik, op. cit.

Kołakowski T., (1975 a), Epoka baroku, w: Literatura rosyjska w zarysie, t. I, red. Zb. Barański i A. Semczuk, Warszawa, s. – 81-101.

Kołakowski T., (1975 b), Od baroku do klasycyzmu, w: Literatura rosyjska w zarysie, t. I, op. cit., s. – 113-135.

И. Кoнцeвич, Иcтoки дyшeвнoй кaтacтpoфы Л.Н. Тoлcтoгo, в: Из глyбины. Cбopник cтaтeй o pyccкoй peвoлюции. Cyt. za: Paprocki H., 2008, Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com....

Łużny R., (1970), Aleksander Puszkin, w: Literatura rosyjska. Podręcznik, op. cit.

Markowski M.P., (2007a ), Badania kulturowe, w: Teorie literackie XX wieku, red. A. Burzyńska i tenże, Kraków, s. – 519-548.

Markowski M.P., (2007 b), Formalizm rosyjski, w: Teorie literackie XX wieku, op. cit., s. – 111-132.

Ossowska M., (2001), Rycerz w Średniowieczu, w: Antropologia kultury, red. A. Mencwel, Warszawa, s. – 412-427.

Paprocki H., 2008, Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com....

Pospišil I., (2014), Utopie a antyutopie/ dystopie z hlediska společensko-žánrového: sonda do historie , malá srovnání a souvislosti, w: Problemy utopii i antyutopii w literaturach słowiańskich i historii Słowian, red. W. Gorczyca i tenże, Bielsko-Biała, s. – 13-23.

Przybylski R., (1970), Akmeizm, w: Literatura rosyjska. Podręcznik, op. cit.

Semczuk A., (1975), Lew Tołstoj, w: Literatura rosyjska w zarysie, t. II, op. cit., s. – 550-572.

Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda i Sł. Makowska-Tynecka, Warszawa 2006.

Smaga J., (1991), Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991, Kraków.

Suchanek L., (2004), Literatura rosyjska XI-XVIII wieku, w: Rosjoznawstwo, op. cit., s. – 223-236.

Walbank F.W., (2003), Świat hellenistyczny, przeł. G. Muszyński, Warszawa.